उकुसमुकुस परराष्ट्र मामिलाको ओखती
कुनै नयाँ राजनीतिक परिदृश्यको विश्लेषणमा आधारित भएर प्रकाशित पुस्तक वा अन्य प्रकाशनको शीर्षकमा ‘मिथक कि वास्तविकता’ भन्ने शब्दावली प्रयोग भएको धेरै भेटिन्छ। नेपालको वर्तमान परराष्ट्र मामिलाभित्रको ‘उकुसमुकुस’ उपर पनि त्यस्तै बहस आवश्यक देखिन्छ। हामी वनको बाघसँग डराइरहेका छौं कि मनको? यदि वनको बाघ नै हो भने कसरी भगाउनेसम्मको बृहत्, निरन्तर र घनीभूत छलफल आवश्यक देखिन्छ।
सबैभन्दा पहिला उकुसमुकुस भएको हो भन्ने तर्क गर्ने मानिसहरूका धारणालाई हेरौं। सदनदेखि मिडियासम्म, चियापसल र गाउँ–टोलसम्मका छलफलमा भूराजनीतिक जटिलताका विषयले धेरै स्थान पाउने गरेको छ। त्यस्ता छलफलहरूमा जसले धेरै भय वा डर सृजना गर्न सक्यो ऊ नै बहादुर पनि हुने गरेको छ।
यो बहस जान–अन्जान एउटा तथ्य स्थापित गर्न तल्लीन छ: तीन प्रमुख मित्रराष्ट्रहरू अमेरिका, चीन र भारत सबैले आफूलाई नेपालको प्रथम छिमेकीको ‘दर्जा’ दिन दबाब दिने गरेका छन् र अहिले चर्चामा रहेका सबै कार्यक्रम र परिघटनाहरू त्यसका उदाहरण हुन्। यो सिलसिलामा नेपाललाई केन्द्रबिन्दु बनाएर शक्ति राष्ट्रहरूको असाधारण प्रतिस्पर्धा बढेको छ। अब यस्तो भाषा र भाष्य राज्यका औपचारिक कागजातमा पनि देखा पर्न सुरु गरेका छन्। केही दिन अगाडि प्रकाशित राष्ट्रिय सभाको विकास, आर्थिक मामिला तथा सुशासन समितिले आर्थिक वर्ष २०८०/८१ को वार्षिक प्रतिवेदनमा नेपाल अहिले बढ्दो भू–राजनीतिक जटिलता, नेपालको भू–राजनीतिक अवस्थितिका कारण शक्ति/महाशक्ति राष्ट्रहरूका दृश्य/अदृश्य प्रतिस्पर्धाका बीच केही जटिलताले घेरिएको चित्रित गर्न खोजिएको छ।
दुई कोणबाट यस्ता भाष्यहरू अलि ज्यादै नै अतिरञ्जित छन्। पहिलो, म यो देशलाई माया गर्ने, गर्व गर्ने नागरिक भएकोले यस्तो भाष्य कदापि स्वीकार गर्न सक्दिनँ। यदि शक्तिराष्ट्रहरूले हामीलाई धेरै प्राथमिकता दिएका छन् भने त्यो खतरा होइन तीन करोड नेपालीहरूको विवेकलाई समेटेर यसलाई अवसरमा रूपान्तरण गर्ने सामर्थ्य देखाउनुपर्दछ।
अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध र परराष्ट्र मामिलामा हरेक देशले अर्को देशले आफूलाई फाइदा हुने दिशामा सोचेर व्यवहार गर्दिए हुन्थ्यो भन्ने ठान्दछन्। हामी पनि अवसर पायौं भने त्यस्तै सोच्छौं।
मैले जानेका, पढेका सिद्धान्तहरूमध्ये सबैभन्दा विश्वस्त लाग्ने रचनावाद अर्थात् कन्स्ट्रक्टिभिजमका अनुसार अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्था आफैंमा द्वन्द्व वा शान्ति उन्मुख हुँदैन। तत्कालीन समयको संरचना र पात्रहरू बीचको निरन्तरको अन्तरक्रियाले कता जाने भन्ने निर्धारण गर्दछ। हामी पनि एउटा प्रमुख पात्र हौं।
माथिका भाष्यहरूले पनि अन्तर्राष्ट्रिय पात्रको रूपमा हाम्रो महत्व झन्-झन् बढ्दै गएको देखाएका छन्। यो खेलबाट हाम्रो पक्षमा नतिजा निकाल्न सक्छौं भन्ने दृढ आत्मविश्वासका साथ परराष्ट्र मामिलामा अग्रसर हुनु आवश्यक छ। हीनताबोध किमार्थ स्वीकार्य छैन। यी त भए सिद्धान्त र मेरा व्यक्तिगत एवं भावनात्मक विचारहरू। फेरि पनि, राष्ट्रप्रेम त सदैव भावनात्मक नै हुन्छ।
केही तथ्य र उदाहरण हेरौं। २१औं शताब्दीमा कुनै एक शक्तिशाली देशले मूलतः तीन माध्यमबाट कुनै एक देशलाई म तिमीसँग अझ नजिक हुन चाहन्छु भन्ने सङ्केत दिन्छ र सम्बन्धित देशका नागरिकहरूलाई त्यस्ता कार्यक्रमहरूबाट अपिल गर्दछ। पहिलो लगानी र व्यापारमा विशेष प्राथमिकता दिन्छन्। हामीले आफैंसँग प्रश्न गर्नुपर्यो: हामीसँग नजिकिन खोजेको भनिएका शक्तिराष्ट्रहरूले त्यस्तो कुनै सङ्केत गरेका छन्। जता फर्के पनि कहालीलाग्दो व्यापार घाटा मात्रै देखिने, हामीसँगका स-साना समस्या समाधानमा पनि महिनौं लाग्ने वास्तविकताले के बताइरहेका छन्?
आजको मितिमा चीन र काजकिस्तान खास मित्रहरू हुन्। सन् २०१३ देखि काजक बीआरआईमा सक्रिय रूपमा सहभागी छ। सन् २०२२ मा दुई देशले आगामी तीस वर्षलाई ‘सुनौला तीस’ वर्षको रूपमा विकसित गर्ने प्रतिबद्धता सहित स्थायी बृहत् रणनीतिक साझेदारीमा सहमति जनाएका छन्। दुई देशबीच सन् १९९२ मा सम्बन्ध स्थापना भएदेखि व्यापार १०० गुणा वृद्धि भएको छ। काजकिस्तानबाट चीन निर्यात हुने कृषि उत्पादनको वार्षिक वृद्धि दर ८४ प्रतिशत छ। सन् २०२३ मा मात्रै काजकिस्तानबाट चीनमा ३५ लाख टन अन्न निर्यात भएको छ। चीनबाट काजकिस्तानमा गरिने लगानी वार्षिक झन्डै २० प्रतिशतको दरले वृद्धि हुने गरेको छ। र आज काजकिस्तान चीनबाट सबैभन्दा धेरै ऋण लिने टप १२ मा पनि पर्दैन।
दोस्रो, शक्ति राष्ट्रहरूले २०औं शताब्दीको मध्यदेखि आफ्ना खास देशहरूसँगको सम्बन्धलाई विशेष प्रकारको गठबन्धनको नाम दिने गरेका छन्। त्यसलाई अर्को देश अर्थात् अलि कमजोर देशले पनि स्वीकार गरेको हुन्छ। सन् २०१६ को जून २९ मा तत्कालीन अमेरिकी राष्ट्रपति बाराक ओबामाले क्यानडाको सदनमा सम्बोधन गर्दै दुई देश बीच असाधारण गठबन्धन र गहिरो मित्रता रहेको बताउँदै ‘हामी अमेरिकनहरू क्यानडा भन्दा उत्तम मित्र वा गठबन्धन खोज्न सक्दैनौं’ भन्दै गर्दा सदनमा रहेका सबै क्यानेडियनहरूले उठेर केही मिनेटसम्म लगातार ताली बजाएका थिए। आफूभन्दा साना वा कमजोर देशहरूलाई फकाउने समयमा थप आकर्षक उपनाम र संज्ञाहरू दिने गरिन्छ।
हाम्रो मन त्यसरी नै जित्न कसले के प्रयास गर्दैछन्? विगत केही वर्षमा हामीलाई त्यस्ता नामहरूले आकर्षण गरेका छन्? दुईपक्षीय वार्ताहरूमा हामीलाई दिइने महत्व वृद्धि भएको अनुभूति हुने तयारी, भाषा प्रयोग भएको छ? बाहिरबाट हेर्दा र हाम्रा नेताहरूका कुरा सुन्दा सन्तुष्ट हुने आधार छैनन्।
तेस्रो, नजिकिन खोजेका देशमा उच्चस्तरीय भ्रमण धेरै गर्ने, सो देशबाट पनि त्यस्ता भ्रमणहरूलाई प्रोत्साहन गरिन्छ। भ्रमणका कार्यक्रमहरूमा पनि गुणात्मक सुधार हुन्छन्। विशेष दिवा वा रात्रिभोजहरू आयोजन हुन्छन्। राज्यका प्रमुख पदका व्यक्तिहरूले दुई देशको सम्बन्धको जयजयकार गर्दछन्। देशका राजधानी एवं प्रमुख शहरहरूमा दुई देशका झण्डा फर्फराएर गरिने कार्यक्रमहरू वृद्धि हुन्छन्। के विगत केही वर्षमा नयाँदिल्ली, बेइजिङ र वासिङ्गटनले त्यस्ता तयारीको संख्या र गुणस्तरमा विशेष ध्यान दिएको छनक दिएका छन्? हो भन्ने उत्तर भेट्न कठिन छ।
यसरी हेर्दा नेपालको वर्तमान अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको विश्लेषणमा चित्रित उकुसमुकुस मिथक धेरै र सत्य कम हो जस्तो देखिन्छ। त्यसो भन्दैमा नेपालको महत्व घटेको वा विश्व व्यवस्था स्थिर छ भन्ने होइन। तर हामीले अरूले भनुन् नभनुन् आफैं मपाइँ गरिरहेका छौं कि जस्तो लाग्छ। ठूला देशका छिमेकीलाई हरेक समय अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध चुनौतीपूर्ण नै हुन्छ। जस्तै केही दिन अगाडि क्यानडाले म्याक्सिकोमा बढ्दै गएको चिनियाँ लगानीप्रति औपचारिक रूपमा असन्तुष्टि राखेको छ। त्यसैले अहिलेको हाम्रो अवस्थालाई अत्यन्तै असाधारण परिस्थितिको रूपमा चित्रित गरेर अतिरञ्जित गर्नुहुँदैन।
तर मैले यस्तो तर्क गरिरहँदा पनि हाम्रो परराष्ट्र मामिला ठूला शक्तिराष्ट्रको पासोमा अर्थात् ‘विग पावर ट्रयाप’मा आफैं फस्ने बाटोमा लम्केको भने पक्कै छ। एकातर्फ हाम्रा संवाद, छलफल र आदानप्रदान ठूला देशहरू केन्द्रित छन् र अन्तर्राष्ट्रिय मामिलामा प्रभाव पार्न सक्ने मझौला शक्तिहरूसँग झन्-झन् अलग्गिंदै गएका छौं। अर्कोतर्फ शक्तिराष्ट्रहरू भित्र पनि हाम्रो सम्बन्ध सो देशका परराष्ट्र मन्त्रालय र विकासे मन्त्रालय वा कार्यालयहरूमा सीमित हुँदै गएको छ। राष्ट्रप्रमुख, त्यहाँको नीतिनिर्माणमा प्रभाव पार्न सक्ने पावर एलिट र थिंक ट्यांकसँगको हाम्रो दूरी अत्यन्तै चिन्ताजनक छ।
दुःखका साथ आत्मसात् गर्नुपर्दछ, हाम्रो सम्बन्ध केही सीमित पात्रहरूसँग सीमित मुद्दामा मात्रै संवाद गर्न सकिने गरी खुम्चिएको, साँघुरिएको छ। सम्बन्धित देशहरूमा नेपालको बारेमा निरन्तर आवाज उठाउने, वकालत गर्ने व्यक्ति र संस्थाहरू उपलब्धतामा खडेरीका सङ्केतहरू देखिएका छन्।
साँघुरो घेराभित्र खेल खेल्दा धेरै ठोकिए जस्तो देखिने, अलिकति मात्रै सर्दा पनि अर्कोसँग टाँसिएको जस्तो देखिने, कसैका बारेमा केही बोल्न पनि गाह्रो, हाच्छिउँ गर्न कोल्टे फर्केको चुम्बन गरेको जस्तो देखिने अवस्था सिर्जना भएका छन्। यिनै परिदृश्यहरू आँखा वरिपरि नाचिरहँदा हामीलाई उकुसमुकुसको अनुभूति भइरहेको छ।
यस्तो हुनुको प्रमुख कारण हामी आफैं भित्रबाट पहिला खोज्नुपर्दछ। बीपी, महेन्द्रको पालादेखि नै हरेक नेता र शक्तिकेन्द्रले विदेशीलाई देखाएर आफ्नो आन्तरिक राजनीतिक गतिविधिको वैधता खोज्ने र प्रस्तुत गर्ने गलत अभ्यासलाई मलजल गरे। काम गर्न सकिनँ– विदेशीले गर्दा। सरकार बन्यो– विदेशीले गर्दा। सरकारमा खटपट आयो– विदेशीले गर्दा। सरकार ढल्यो– विदेशीले गर्दा। हाम्रा नेताहरूसँग ठूला राजनीतिक निर्णयमा आफ्नो विवेक प्रयोग गर्ने इच्छाशक्ति र अधिकार दुवै छैनन् भन्ने आम भाष्य सृजना गर्यौं। हरेक ठूला निर्णयमा कुन देशको हात छ भनेर खोज्ने ‘लत’मा चुर्लुम्म डुबेका छौं, हामी। यो हाम्रो लागि एउटा जटिल मनोरोग नै भएको छ र हामी सधैं उकुसमुकुसमा हुन्छौं।
गठबन्धनको राजनीतिले हाम्रो अवस्थालाई थप दर्दनाक बनाएको छ। नेपाल मात्रै होइन हरेक लोकतान्त्रिक मुलुकमा कुन देशसँग कस्तो सम्बन्ध राख्दा राष्ट्रिय स्वार्थ पूरा हुन्छ भन्ने बारेमा राजनीतिक दलका धारणाहरू फरक हुन्छन्। असल लोकतान्त्रिक मुलुकमा निर्वाचनका बखत त्यस विषयमा ठूलो बहस पनि हुन्छ।
मित्रराष्ट्रहरूले पनि सम्बन्धित देशमा कस्तो सरकार छ भन्ने हेरेर नै आफ्नो सीमित स्रोत र साधन परिचालनको रणनीति निर्माण गर्दछन्। निरन्तरको गठबन्धनको हेरफेरले हाम्रा मित्रराष्ट्रहरू पनि अलमलमा छन् र हामी पनि। हाम्रो परराष्ट्र मामिला हिउँदको सडकमा बीचमा कठ्याङ्ग्रिएर गन्तव्य पहिचानमा भौंतारिंदै अलमलमा रहेको बटुवाको पाइला जस्तो भएको छ।
मनको बाघले झन्-झन् गाल्दै लगेको र सम्भावित वनको बाघको उपस्थितिको खतराबाट देशलाई जोगाउन परराष्ट्र सम्बन्धको विविधीकरणमा कत्ति पनि ढिलाइ गर्नुहुँदैन। तत्काल हामीले तीन प्रकारको विविधीकरणमा ध्यान दिनुपर्दछ।
पहिलो, विश्व–राजनीतिमा प्रभाव पार्न सक्ने, हाम्रा प्रमुख मित्र राष्ट्रहरूसँग नेपालको पक्षमा वकालत गर्न सक्ने मझौला शक्तिहरूसँग विशेष सम्बन्ध राख्नुपर्दछ। प्रमुख शक्तिराष्ट्रका खास देशहरूलाई हाम्रो बनाउने प्रयत्न गर्नुपर्दछ। त्यसले प्रमुख शक्तिराष्ट्रमा पनि ‘प्रेसर’ सिर्जना गर्दछ। यसले लगानी लगायत क्षेत्रमा नयाँ सम्भावनाहरूलाई पनि खोल्छ। जब हामी शक्तिराष्ट्रसँग आर्थिक रूपमा कम आश्रित भएको अनुभूति गर्छौं, हाम्रो उकुसमुकुस विस्तारै कम हुँदै जान्छ। संवाद र छलफलमा हाम्रो आफ्नै ‘स्पेस’ सिर्जना हुन्छ।
दोस्रो, प्रमुख शक्तिराष्ट्रभित्र विविध पात्रहरूसँग हाम्रो सम्बन्ध विस्तारको रणनीति बनाएर कार्यान्वयन पर्दछ। ती देशहरूका प्रमुख राजनीतिक दल, सदन, विश्वविद्यालय, प्रभावशाली राज्य वा प्रान्तका प्रमुख, धर्मगुरु, युवा नेता आदि-आदि र हाम्रा देशका पनि सम्बन्धित व्यक्ति र संस्थाका बीचमा निरन्तरको भेटघाट र छलफलको वातावरण निर्माण गर्नुपर्दछ। त्यसो हुँदा दुई देश बीच कुनै समस्या आउँदा सोही देशभित्रबाट हाम्रो देशमा वकालत गर्ने व्यक्ति र समूह देखा पर्दछन्। हाम्रो ‘पोजिसन’ बलियो हुन्छ। अनि फेरि हामीले उकुसमुकुस हुनुपर्दैन।
तर, यस्तो अवस्था सिर्जना गर्न हामीले ती देशहरूको आन्तरिक अवस्थालाई राम्रोसँग बुझेको हुनुपर्दछ। बुझ्न शक्तिराष्ट्रहरूको बारेमा नेपाली भाषामा छलफल र प्रकाशनको संख्यामा अतुलनीय वृद्धि आवश्यक छ। चीन र भारतभित्र नेपालको बारेमा अध्ययन गर्ने झन्डै ५० केन्द्रहरू छन् भन्ने आकलन छ। हामीसँग कति छन्? नेपालका प्रमुख विश्वविद्यालयहरूको यो क्षेत्रमा योगदान के हो? देशको राजधानीमा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध र परराष्ट्र मामिलामा मात्रै स्नातक तहको उपाधि प्रदान गर्ने शैक्षिक संस्था नै छैनन्, यसलाई कसरी बुझ्ने?
म प्रधानमन्त्री र परराष्ट्र मन्त्रीलाई विशेष निवेदन गर्न चाहन्छु, हाम्रा शक्तिराष्ट्रहरूलाई बुझ्ने र बुझाउने, विविध क्षेत्रमा सम्बन्ध विस्तारको रणनीति निर्माण गर्न सक्ने युवा जनशक्ति विकास सदैव यहाँहरूको प्रमुख प्राथमिकताको विषय होस्। यो हाम्रो देशको स्वाधीनतासँग जोडिएको विषय हो।
तेस्रो, अन्तिममा प्रदेश सरकार, स्थानीय तह, विश्वविद्यालय र सार्वजनिक संस्थाहरूले पनि सक्रिय अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध विस्तारमा कन्जुस्याइँ गर्ने होइन, सहजीकरण गर्नुपर्दछ। यस्ता अरू धेरै उपाय हुन् सक्दछन्। तर त्यसको लागि पनि पहिला राज्यले ‘विविधीकरण’को अपरिहार्यतालाई मनन् गर्नुपर्दछ। सबै सुधार र राम्रा काम सबैभन्दा पहिला मनबाट सुरु हुन्छन्, कागजमा अभिलेखीकरण हुन्छन् अनि मात्रै सफल कार्यान्वयनमा जान्छन्। यो समय मन बदल्ने र नेपालको परराष्ट्र मामिलाको नयाँ रणनीतिको खाका कोर्ने हो। छिटोभन्दा छिटो नेपाललाई विग पावर ट्रयापबाट बाहिर ल्याउनुपर्दछ।
– यस समाचारको श्रोत : Online Khabar हो ।