के हो पोस्टपार्टम डिप्रेसन ?

विश्वभर करिब १३ प्रतिशत महिला सुत्केरी भएको एक वर्षभित्रै डिप्रेसनको सिकार हुन्छन् । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठन (डब्लुएचओ)को तथ्यांकले यही भन्छ । यो डिप्रेसन हुने दर विकसित मुलुकमा उच्च छ । त्यहाँ १९ प्रतिशत भन्दा बढी महिला पोस्टपार्टम डिप्रेसनको सिकार हुन्छिन् ।

एक अध्ययनअनुसार एसियाली देशका करिब ६५ प्रतिशत महिला प्रसवोत्तर डिप्रेसनबाट पीडित छन् । संख्या बढ्नुको एउटा कारण हो, डिप्रेसनलाई कुनै समस्या मानिंदैन । नेपाल पनि यसबाट अछुतो छैन ।

नेपालजस्तो मुलुकमा त झन् डिप्रेसनलाई कुनै समस्या मानिंदैन । जसकारण यसको पहिचान हुन पाउँदैन । लामो समयसम्म महिला यो समस्याबाट गुज्रिन्छिन् । जसको असर महिलाको स्वास्थ्य र बच्चाको लालन पालनमा समेत पर्छ ।

के हो पोस्टपार्टम डिप्रेसन ?

पोस्टपार्टम डिप्रेसन गर्भावस्थाको समयमा वा बच्चा जन्मेको एक वर्षपछि सुरु हुनसक्छ । यो एक मानसिक समस्या हो, जसले महिलाको सोच्ने, महसुस गर्ने र उनीहरूको व्यवहार गर्ने तरिकालाई नकारात्मक रूपमा असर गर्छ ।

यो डिप्रेसनलाई धेरै प्रकारमा विभाजित गरिएको छ ।

पोस्टपार्टम ब्लु : सुरुवाती स्तरलाई पोस्टपार्टम ब्लुज भनिन्छ । प्रसवपछि डिप्रेसन भएका ८० प्रतिशत महिला यसबाट पीडित हुन्छन् ।

यो पोस्टपार्टम डिप्रेसनको सबैभन्दा सामान्य प्रकार हो । जसमा महिलामा मुड स्विङ, उदासी, रुन मन लाग्ने र बच्चालाई सम्हाल्न सक्छु कि सक्दिन भन्ने चिन्ताले सताउन सक्छ ।

प्रसवोत्तर एन्जाइटी : यो पनि पोस्टपार्टम डिप्रेसनको एक सामान्य प्रकार हो । यो समस्यामा प्रायः चिन्ता, डर र तनाव जस्ता लक्षण हुन्छन् । यसको कारण कहिलेकाहीं पत्ता नलाग्न सक्छ ।

पोस्टपार्टम प्यानिक डिसअर्डर : यो प्रसवपछि लगभग १० प्रतिशत महिलामा हुन्छ । प्यानिक डिसअर्डरमा सामान्यतया छातीमा गडबडी, भय र सास फेर्न गाह्रो हुने जस्ता लक्षण देखिन्छन् ।

पोस्टपार्टम अब्सेसिभ कम्पल्सिभ डिसअर्डर : एक अध्ययनअनुसार सुत्केरीपछि ११ प्रतिशत महिलामा यो लक्षण देखिन्छ । हर्मोन गडबडीले महिला चाहिने भन्दा बढी बच्चाको केयर गर्ने, अरुले बच्चा हेर्दा चोट पुर्‍याउँछ भन्ने भय रहने, आत्तिने र कराउने गर्न सक्छिन् ।

पोस्टपार्टम साइकोसिस : यो पोस्टपार्टम डिप्रेसनको सबैभन्दा गम्भीर प्रकार हो, तर अपेक्षाकृत थोरै केसमा देखिन्छ । यो जन्मेको दुईदेखि तीन दिनमा मात्र विकसित हुन्छ । सुरुमा अनिद्रा र चिडचिडापन जस्ता लक्षण निम्त्याउँछ । यद्यपि, पछि यसले भ्रम र अन्य मनोवैज्ञानिक लक्षण पनि निम्त्याउन सक्छ ।

कारण

यो डिप्रेसनको खास कारण अहिलेसम्म थाहा नभए पनि हर्मोनल, जौविक र वातावरणीय कारक मानिन्छ ।

– प्रोजेस्टेरोन र एस्ट्रोजेन जस्ता हर्मोन सामान्यतया गर्भावस्थापछि १० गुणासम्म बढ्छ । जसको असर व्यवहारमा पर्न सक्छ ।

– छोराको चाहना छ तर छोरी भएमा पनि महिला तनाव र पारिवारिक दबाब पर्न सक्छिन् । तर बदलिंदो समाजिक परिवेशले विस्तारै यो सोच परिवर्तन हुँदैछ ।

– घरमा बच्चालाई हेर्ने र अन्य घरको जिम्मेवारीले पनि शारीरिक रुपमा कमजोर हुनसक्छिन् ।

– सन्तान जन्माएपछि भइरहेको कार्यालय छोड्नुपर्ने वा करिअरको हिसाबले पछि परेको अनुभव हुन थाल्यो र दिमागले अनावश्यकरुपमा चिन्ता लिनु ।

– सुत्केरीपछि पनि शरीरमा केही परिवर्तन हुन्छन् । जस्तै- शरीरको तौल बढ्ने, स्ट्रेच मार्क देखिने र शरीरका केही भागमा दुखाइले प्रसवपछि डिप्रेसन हुनसक्छ ।

– कहिलेकाहीं समयपूर्व गर्भावस्थाले पनि महिलामा डिप्रेसन निम्त्याउन सक्छ । यस्तो अवस्थामा प्रसवपछि पनि केही समय डिप्रेसनमा रहन्छन् ।

– यदि प्रसवको समयमा धेरै मानसिक र शारीरिक समस्याको सामना गर्नु परेको अवस्थामा पनि प्रसवपछि केही समयका लागि डिप्रेसन हुनसक्छ ।

जस्तै- बच्चा पटक-पटक खेर गएको वा बच्चाको अवस्था त्यति अनुकूल नभएको अवस्थामा पनि महिला डिप्रेसनको सिकार हुन पुग्छिन् ।

– बच्चामा जटिलता देखिएको छ भने पनि महिला उसको वर्तमान र भविष्यलाई लिएर चिन्तित हुन्छिन् र डिप्रेसनमा पुग्न सक्छिन् ।

– परिवारमा कोही पहिले नै डिप्रेसन वा पोस्टपार्टम डिप्रेसनबाट ग्रस्त छन् भने पनि यसको समस्या हुनसक्छ ।

– दाम्पत्य जीवनमा बेमेल, श्रीमान र परिवारका अन्य सदस्यबाट भावनात्मक सहयोगको कमी भएमा पनि सुत्केरीपछि महिलालाई डिप्रेसन हुनसक्छ ।

साथै अपहेलित हुनु, अनिच्छित गर्भधारण, शल्यक्रिया गर्दा वा पछि जटिलता आउनु, कमजोर आर्थिक स्थितिका कारण पनि सुत्केरीपछि महिलालाई डिप्रेसनले सताउन सक्छ ।

लक्षण

बच्चासँग भावनात्मक सम्बन्ध बनाउन कठिनाइ, भोक नलाग्नु वा समय भन्दा बढी खानु, अनिद्रा वा धेरै सुत्नु, कुनै कुरामा पनि सन्तुष्ट हुन नसक्नु, ध्यान केन्द्रित गर्न वा ध्यान राख्न कठिनाइ हुनु जस्ता लक्षणहरु पोस्टमार्टम डिप्रेसनमा देखेन्छ ।

सामान्य रूपमा सुत्नमा समस्या, थकित र आलस्य भएको अनुभव गर्ने, उदासी र भावुक हुने, टाउको र मांसपेशी दुखाइ, छटपटी, गम्भीर चिन्ता र कहिलेकाहीं आक्रामक हुनु पनि यसका लक्षण हुन् । पोस्टपार्टम डिप्रेसन केही महिना वा लामो समयसम्म रहन सक्छ । लामो समयसम्म जारी रह्यो भने अन्य धेरै गम्भीर समस्या निम्तिन सक्छ ।

कहिले अस्पताल जाने ?

प्रसवपछि महिलाहरू केही अवधिसम्म मानसिक तनावको अनुभव गर्न सक्छन् । तर यसको मतलब यो होइन कि उनी पोस्टपार्टम डिप्रेसनबाट पीडित छन् ।

लामो समयसम्मै माथि उल्लेखित लक्षण देखिएको छ र व्यवहार सामान्य भएको देखिंदैन भने जतिसक्दो चाँडो चिकित्सकलाई सम्पर्क गर्नुपर्छ ।

डिप्रेसन स्क्रिनिङ परीक्षण गरेर पोस्टमार्टम डिप्रेसन भए नभएको पत्ता लगाउन सकिन्छ ।

उपचार

यदि लक्षण सुरुवाती अवस्थामा छ भने औषधिको आवश्यकता पर्दैन । तर गम्भीर हुँदै गएमा मनोचिकित्सकसँग परामर्श लिनुपर्छ ।

सुत्केरीपछि शारीरिक र मानसिक परिवर्तनबाट गुज्रिरहेका महिलालाई आफ्नो परिवारबाट धेरै सहयोग चाहिन्छ । यस्तोमा उनलाई असल आमा बन्न दबाब नदिई  भावनात्मक साथ दिनुपर्छ ।

यस बाहेक एन्टिडिप्रेसेन्ट औषधि, टकथेरापी तथा परामर्शबाट उपचार गरिन्छ ।

रोकथाम

यसको रोकथामका लागि कुनै निश्चित उपाय छैन । गर्भावस्थादेखि नै स्वस्थ र सन्तुलित आहार खाने र योग, व्यायाम र ध्यान गर्ने जस्ता केही उपाय अपनाउन सकिन्छ । यो समय परिवारको भावनात्मक साथको आवश्यकता पर्छ । साथै, गर्भधारण गर्नुअघि नै सन्तानको योजना बनाएर मात्र गर्भधारण गर्नुपर्छ । ताकि, बच्चा र आमामा कुनै जटिलता नदेखियोस् ।

– यस समाचारको श्रोत : Online Khabar हो ।