झिझियामार्फत लोक संस्कृति बचाउँदै मधेशका महिला

२४ असोज, जनकपुरधाम। देशभर बडा दशैं मनाइरहँदा मिथिलाञ्चलको जनकपुरधाममा भने दशैंको रौनक बैग्लै प्रकारको रहेको छ । साझ पर्नासाथ यहाँका बालिकादेखि वृद्धासम्मका महिलाहरू प्लालैप्वाल भएको घैंला शिरमा राखेर देवीदेवताको स्तुती गाउँन र नाच्न समूह बनाउँछन् ।

कम्तिमा १० वा १२ वटाको समूहमा महिलाहरूले मधेशको लोक संस्कृति झिझियालाई आत्मादेखि रमाइरमाइ खेल्छन् । उनीहरू आफ्नो कला र संस्कृतिलाई लोप हुन नदिनकै लागि महोत्सवको पनि आयोजना गर्ने गरेका छन् ।

त्यही भएर होला जनकपुर उपमहानगरपालिका ४ की वडा सदस्य समेत रहेकी ७० वर्षीया रामपरी देवी रामलाई आजभोलि प्रत्येक साँझ झिझिया खेल्न भ्याइनभ्याइ हुन्छ । उनी प्लालैप्वाल भएको घैंला शिरमा राखेर देवीदेवताको स्तुती गाउन र समूहमा नाच्न अब्बल छिन् ।

उनको समूहका हरेक महिलाहरू पनि झिझिको झन्कार दिन उत्तिकै अब्बल छन् । त्यसैले त उनीहरू १० जनाको छुट्टाछुट्टै समूह दशैंभरि हरेक साँझ मन्दिरहरुमा गएर झिझिया खेल्ने गरेका छन् ।

‘म झिझिया खेल्न थालेको २५ वर्ष भयो । झिझिया हाम्रो लोक संस्कृति हो । समूहमा झिझिया खेल्दा मनोरञ्जन हुन्छ । पहिले घरघरमा गएर खेल्थ्यौं । अहिले मात्र मन्दिर र कार्यक्रममा गएर खेल्छौं’ उनी भन्छिन् ।

रामपरी देवी जस्तै ररेक साँझ झिझियामा व्यस्त हुन्छिन् महोत्तरीको पिपरा गाउँपालिका ४ की पुनिता पासवान । ३५ वर्षीया पुनिता पनि बाल्यकालदेखि दशैंमा झिझिया खेल्ने गरेको बताउँछिन् । ‘म त बाल्यकालदेखि नै खेल्ने गरेको छु । पहिले आमाले खेल्नु हुन्थ्यो । अहिले हाम्रो १५ जनाको समूह छ । खेल्दा रमाइलो लाग्छ भनेर खेल्ने गरेकी हुँ । डायनजोगिनको कारण होइन’ उनी भन्छिन् ।

पिपरा गाउँमा उनको यो पूरानो समूह रहेको समूहका नेता महादेव पाशवान बताउँछन् । ‘हरेक साँझ घरघरमा गएर खेल्छौं । दैलोमा पुगेर झिझिया नाच्दा घरमुलीले दानदक्षिणा स्वरुप केही रुपियाँ पैसा, चामलदाल दिन्छन् । हामी दशैंपछि आपसमा बाँड्छौं’ महादेव सुनाउँछन् । विभिन्न ठाउँमा हुने झिझिया प्रतिस्पर्धामा पनि उनको समूह भाग लिन्छन् ।

जनकपुरधाम ७ की ५५ वर्षीया राजकुमारी गुप्ता दशैंमा झिझिया खेल्न थालेको २० वर्ष भयो । पहिले दलित समूदायले टोलमा झिभिया खेल्ने गरेको देखेर आफू पनि खेल्दै रमाउन थालेको राजकुमारीको भनाइ छ । घरपरिवार माता भगवतीको कृपाले सुखी सम्पन्न होस् भन्ने कामनासहित झिझिया खेल्न थालेको उनी बताउँछिन् ।

‘माता भगवतीले घरपरिवार समाजलाई सदैव सुखी राखोस् । कल्याण गरोस् भन्ने उद्देश्यले हामी झिझिया खेल्छौं । समूहमा झिझिया खेल्दा रमाइलो पनि हुन्छ । दशैंभरि मन्दिर मन्दिरमा गएर खेल्छु’, राजकुमारी भन्छिन् ।

धनुषाको मिथिलाबिहारी नगरपालिका ३ मिथिलेश्वर मौवाहीकी ५० वर्षीया प्रेमकुमारी मण्डल पनि यतिबेला झिझियामा व्यस्त छिन् । बाल्यकालदेखि नै दशैंमा झिझियामा उनी रमाउने गर्छिन् । आमाबाट नै आफूले झिझिया सिकेको उनको भनाइ छ । ‘मेरो आमाले नै झिझिया खेल्नु हुन्थ्यो । बच्चादेखि नै म खेल्दै आएकी छु । यो हाम्रो संस्कृति र परम्परा हो’ उनी भन्छिन् ।

उनका अनुसार टोलमा पहिले झिझिया खेल्ने थोरै थिए । पछिल्लो समय धेरैले खेल्न थालेका छन् । उनको १८ जनाको समूह स्थानीय देवनारायण मण्डलको कल्चरल भिलेज होटेलसँग जोडिएका छन् । होटेलमा अगन्तुक आउँदा माग अनुसार समूह पुगेर अन्य दिनमा पनि झिझिया प्रर्दशन गर्ने गरेका छन् ।

रामपरी, पुनिता, महादेव, राजकुमारी, प्रेमकुमारी देवी जस्तै अहिले शहरदेखि ग्रामिण भेगमा झिझिया खेल्ने धेरै छन् । दशैंको रमझमसंगै मिथिलाञ्चलमा लोक पर्व झिझिया पनि मनाउने गरिन्छ । बोक्सा बोक्सीको उपद्रोबाट घरपरिवारलाई संरक्षण गर्ने मान्यता अनुरुप झिझिया खेल्ने गरेपनि पछिल्लो समय यसको मान्यता फेरिँदै गएको छ ।

घटस्थापनाको दिनदेखि विजयादशमीसम्म देवीदेउताको स्तुति गर्दै प्वालैप्वाल बनाएको घैँटाभित्र दियो बालेर शिरमा राखी हरेक साँझ झिझिया नृत्य गर्ने गरिन्छ । घैंटाको प्लाल गणना गर्न नहुनेसँगै टाउकोमा झिझिया राख्नेले रोकिनु हुँदैन भन्ने मान्यता छ । यसले अपसगुन हुने झिझिया खेल्नेहरु बताउँछन् ।

गीत, सङ्गीत र तन्त्रमन्त्रको सम्मिश्रण भनिने भिझिया नाच मिथिलाञ्चलमा निकै लोकप्रिय छ । बाजागाजाको तालसँगै महिलाहरुले मधुर स्वरमा गाउने थरी थरी गीत र नृत्यले सबैलाई हेरिरहुँ बनाउँछ । साँझसाँझ झिझिया खेल्ने मठमन्दिर तथा स्थानहरुमा हेर्नेमो भीड लाग्छ ।

लोक नृत्यु झिझिया मिथिला कलासंस्कृतिको एक अभिन्न अंग हो । दशैंमा बोक्साबोक्सी सिक्ने, तन्त्रमन्त्रमा सिद्धि प्राप्त गर्ने, त्यस क्रममा आफ्नो शक्ति बढाउन तथा शक्ति जाँच्न कसैको बली लिने, क्षति गर्ने जस्ता भ्रम जन्य मान्यता समाजमा छ । त्यसबाट उनीहरुलाई रोक्न देवीदेउताको स्तुति गर्दै पहिला झिझिया खेल्ने गरिएको मान्यता थियो । तर पछिल्लो समय बोक्साबोक्सीप्रतिको रुढीवादी तथा अन्धविश्वास भावनामा कमी आएको मिथिला बिहारी नगरपालिका ३ कन रामदिहल मण्डल बताउँछन् ।

‘पहिले मान्छेले बोक्साबोक्सीको कारणले खेल्ने गरेको भन्थ्यो । तर होइन रहेछ । यो त हाम्रो मिथिलाको कला संस्कृति हो’ एकदशकदेखि झिभिया समेत खेल्ने गरेका उनी भन्छन्। पछिल्लो समय झिझिया खेल्ने क्रम बढेको छ । थुप्रै संघसंस्थाले गाउँगाउँमा झिझिया प्रतिस्पर्धा गराउने क्रम बढेको छ ।

बुधबार मात्र मधेशको राजधानी जनकपुरधाममा दुई स्थानमा झिझिया महोत्व सम्पन्न भयो । जनकपुर उद्योग वाणिज्य संघमा मधेश सरकारको शिक्षा तथा सस्कृति मन्त्रालयको आर्थिक सहयोग तथा आयुसी इन्टरटेनमेन्टको आयोजनामा झिझिया नृत्य प्रतियोगिता सम्पन्न भएको छ ।

जनकपुधाम रेल्वे स्टेशनको प्रांगणमा नव मिथिला फाण्डेशनको आयोजनामो दोस्रो झिझिया महोत्सव भएको थियो । त्यस क्रममा हजारौं दर्शकको भीड लागेको थियो । धनुषाकै ढल्केवरमा दुर्गा पूजा मेला समितिले दुई दिवसीय झिझिया नृत्य प्रतियोगिता आयोजन गरेको छ । यसले झिझिया खेल्नेहरुलाई प्रोत्साहन गरेको देखिन्छ ।

प्रमेश्वर कापडी सकरात्मक शक्तिको विकास र नकरात्मक शक्ति नाश गर्ने शक्ति समेत लोकसंस्कृति झिझियामा रहेको मैथिली संस्कृति विद् प्रमेश्वर कापडीको तर्क छ । ‘झिझिया मिथिला कला संस्कृतिको अंग हो । दशैंमा तन्त्रमन्त्र शक्तिको प्रभुत्व रहन्छ । जसमा झिझियाले नकरात्क शक्तिलाई निस्तेज गर्छ । नाश गर्छ र लोक कल्याणका लागि शक्ति बढाउँछ’ उनले भने ।

झिझियाको व्यापकता बढेसँगै पछिल्लो समय यसभित्र विकृति पनि मौलाउँदै गएको छ । अश्लील गीतसँगीतमा मञ्चहरुमा झिझिया नाच्ने चलन फस्टाउँदा आलोचना हुने गरेको छ ।

– यस समाचारको श्रोत : Online Khabar हो ।