‘विदेशमा ज्यान गुमाउनेका लागि बाकस नै भूभाग हो, बाकसको बिल्ला नै झण्डा हो’

बार्सिलोना । तनहुँमा जन्मिएर चितवनमा हुर्किएका पञ्चम अधिकारी उच्च शिक्षाका लागि काठमाडौं खाल्डो छिरे । जहाँ उनी पत्रकारितामा ज्यादा भिजे । उनले नेपालका मूलधारका प्रिन्ट मिडिया र पछि नेपाल टेलिभिजनसँग आबद्ध भई काम गरेका थिए । अधिकारीले काठमाडौं, नयाँ दिल्ली र ब्रसेल्समा भाषा, सञ्चार र पत्रकारितासम्बन्धी अध्ययन समेत गरेका छन् । करिब दुई दशकदेखि बेल्जियममा रहेका अधिकारी ब्रसेल्समा एक ग्लोबल आईटी कम्पनीमा काम गर्छन् । आफ्ना दुई छोराछोरी र श्रीमतीसँग यतै बस्छन् ।

‘पथिक प्रवासन’ उपन्यासका लेखक अधिकारीको ‘प्रवासीको देश हुन्न’ दोस्रो कृति हो । यस संग्रहमा रहेका १४ उत्कृष्ट कथाहरू ज्यादातर प्रवासी जीवनको अवस्थितिमा अधिकारीले लेखेका छन् । आख्यानकार अधिकारी अन्तरसंवाद कार्यक्रमका लागि सेप्टेम्बरको अन्तिम साता बार्सिलोना आएको बेला अनलाइनखबरकर्मी बसन्त रानाभाटले कुराकानी गरेका छन् । प्रस्तुत छ, ‘प्रवासीको देश हुन्न’को सेरोफेरोमा रहेर गरिएको कुराकानीको सम्पादित अंश :

कतै संस्मरण जस्तो लाग्ने त कतै यथार्थवादी लाग्ने तपाईंले लेखेका कथाहरु मातृदेशको यादले ओतप्रोत छन् भन्दा म सही हुन्छु ?

सारमा भन्दा तपाईंले संक्षेपीकरण गरेका कुरा सही हुन् । तर मेरा कथाहरूमा मातृदेशको याद र विछोडको विरह एक पाटो मात्र हो । यी कथाहरूमा बहुसंस्कृतिवाद (मल्टीकल्चरालिजम) र विश्वबन्धुत्त्ववाद (कज्मोपोलिटनिजम) को परिष्कृत प्राणीदेखि प्रवासमा सप्तरङ्गी जीवन बाँच्नेहरूका कहानी समेटिएका छन् । आजको पुस्ता विज्ञान र प्रविधिमा अघि छन् । विश्व समाजसँग परिचित हुन चाहन्छन् । मैले प्रवासी साहित्यको जगमा विश्व समाजलाई चिनाउने प्रयत्न गरेको छु ।

प्रवासमा सप्तरङ्गी जीवन बाँच्नेहरूको कहानी समेटिएको त भन्नुभयो तर घरदेशको परिवेश छुने कथा तपाईंको पुस्तकमा पढ्न सकिन्छ त ?

यस संग्रहका आधा कथाहरू घरदेशको परिवेश र अरू कथाहरू परदेशका परिवेश वरिपरि घुमेका छन् । यसैले घरदेश र परदेशमा बस्ने सबैका निम्ति यी कथाहरू सामीप्यका लाग्छन् । तैपनि, यथार्थ के हो भने घरदेशको परिवेशमा अनेक कथा लेखिएका छन् । थोरै लेखिएका परदेशका कथाहरू पनि सप्तरङ्गी जीवनको ऐनाभन्दा रूवाइधुवाई ज्यादा छन् । ‘प्रवासीको देश हुन्न’ का कथाहरूले नेपाली समाजको पछिल्लो प्रवृत्तिलाई उजागर गर्ने जमर्को गरेको छ । स्वदेशको समेत र अझ धेरै प्रवासका विसङ्गति र जटिलताहरूलाई उजागर गर्ने र कतिपय पात्र मार्फत मनोवैज्ञानिक पक्षको चिरफार गरिएको छ ।

तपाईंले लेख्नुभएका कथामा विविधता छन् कि उस्तै किसिमका छन् ?

एकदम विविधता छ । अमेरिकामा हुर्केको नेपाली बच्चाले नेपाल फर्कंदाको अवस्थितिमा लेखिएको ‘सानो सेक्रेट’ मा बच्चाको कोणबाट पस्किएको छ । न्युयोर्कबाट फर्केकी अधबैंसे ब्युटिसियन नेहाको बच्चा पाउने रहरमा लेखिएको आख्यान स्वदेश फर्किने एक महिला प्रोटागनिस्टको सशक्त कथा हो ।

एक सुधो कम्प्युटर इन्जिनियरको जीवन सादा हुन्छ र ऊ जीवनमा रङ भर्न चाहन्छ, अनि पुर्ख्यौली गाउँ फर्कन्छ । हाइस्कुले आइकन खोज्दै ‘लोकल हिरो’मा । राजधानीका दिग्गज नेताकी छोरी र सहरको कुख्यात गुण्डा नाइकेको प्रेमप्रसंग छ- ‘घातक आकर्षण’ मा । ‘प्रवासीको देश हुन्न’ कथामा काठमाडौं एयरपोर्ट (त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल)मा एक प्रवासीको झमेला हुन्छ– आफ्नै देशमा नेपाली पासपोर्टको अबगाल ।

अर्कोतर्फ विदेश जाने नेपालीको प्रवासी कथा होइन, नेपाल आएकी पर्यटकसँग उठबसको आख्यान हो- ‘फिरन्ते अनुराग’। प्रवासमा महिलाको यौन शोषणबारे लेखिएको ‘तिम्रो लोग्ने खै?’ ले प्रवासी विकृतिलाई छताछुल्ल पारेको छ । राजा महाराजाको कथा भन्ने रखौटी ‘पिकासो केटी’ अर्कै खालको विचित्र चरित्रको कथा हो । महाभूकम्पकालमा एकलकाँटे र सुधो पात्रको दुनियाँमा सांसारिक विवरण, यथार्थवाद, रहस्य, हास्य र हल्का कामुकताको विशिष्ट मिश्रणले बुनिएको छ- ‘इपिसेन्टर पालुङटार’ ।

ढोंगी जीवनको मनोब्लग हो- ‘इडियट’। फरक प्रकृतिको यो कथामा मानवीय जीवनमा आइरहने दैनिक संकट र मोहभंगको वर्णनका साथै आत्मसचेतना र अस्तित्वगत मूल्यको विवेचन पाइन्छ । द्वितीय पुरूष अर्थात् तिमी सम्बोधनमा कथिएको यौनकथा ‘तिम्री स्वास्नी’ अर्कै स्वादको छ । यसरी हेर्दा कथाहरू अनेक स्वादका र विविध प्रकृतिका छन् ।

भारतमा जन्मिएको, अमेरिकाको ग्रिनकार्ड लिएको र क्यानडामा काम गर्ने तर नेपाली पासपोर्ट बोक्ने प्रवासीलाई आफ्नो घर फर्कंदा अध्यागमनका अधिकारीले काठमाडौंमा दिएको दु:खलाई तपाईंले कथामा उतार्नुभएको छ । त्यही अनुभूतिसँगै ‘फकिरको घर हुन्न, प्रवासीको देश हुन्न’ भन्नुभएको छ । अलिकति प्रष्ट पारिदिनुहोस् न ।

‘प्रवासीको देश हुन्न’ टाइटल कथामा प्रमुख रूपमा दुई किसिमका बिडम्बनाहरूलाई उजागर गर्ने प्रयास गरिएको छ । एक, पश्चिमा देशमा जाने फकिरकुमार जस्ता पात्रहरूको ‘पहिचानको संकट’को प्रसंग । न ऊ नेपालको हुन्छ, न कर्मभूमिको जस्तो बन्छ, ऊ तेस्रो संस्कृतिमा बाँचेको हुन्छ । म स्वयं दुई दशकभन्दा लामो समयदेखि बेल्जियममा बस्छु । हामी मिश्रित संस्कृतिमा बाँचिरहेका छौं । फकिरकुमार जस्तै ।

अर्को बिडम्बना झन् भावुक खालको हुन्छ । जसको पटाक्षेप बूढी आमैको प्रसंगसँग जोडिएको छ ।

बूढी आमैको प्रसंगसँग जोडेर तपाईंले बाकसमा फर्किनुपर्नेहरू र विदेशको जेलमा सड्नेहरूका निम्ति के हो राष्ट्रिय पहिचान ? भनेर प्रश्न गर्नुभएको छ नि ।

हो, यो अजीवको प्रश्न छ । यदि देश भनेको माटो वा भूभाग हो भने विदेशमा ज्यान गुमाउनुपर्नेहरूका निम्ति एउटा बाकस (जसमा उनीहरूको लास फर्केको हुन्छ) नै भूभाग हो र बाकसको बिल्ला नै झण्डा हो । ‘पहिचानको संकट’ हुनेहरू र ‘बाकसमा फर्किनुपर्नेहरू’ को जीवनको सार यस्तै यस्तै हुँदो रहेछ- आखिर के रैछ र जिन्दगी ? फकिरको घर हुन्न, प्रवासीको देश हुन्न ।

आखिरमा राष्ट्रियता के हो त ?

त्यही त, नेपालमा राष्ट्रवादको ठूलो नारा लाग्ने गर्छ । बाकसमा फर्किनुपर्नेहरू र विदेशको जेलमा सड्नेहरूका निम्ति ! हाम्रा युवामा व्यापक रूपमा युरोपेली सपना छन्, अमेरिकी सपना छन्, अस्ट्रेलियन सपना छन्, अनि अरबका सपना छन् । तर कतिपय यी सपनाहरू विदेशका चिहानघाटमा विसर्जन हुन्छन् । कतिपय यी सपनाहरू बाकसमा चिसो लास बनेर फर्किन्छन् । कति पीडालाग्दो स्थिति छ ।

तपाईंले विदेशबाट नेपाल फर्किएर स्वदेशमा संघर्ष गरेका नेपालीको कथा पनि लेख्नुभएको छ । तपाईंले कथाको पात्र ‘नेहा’ मार्फत दिन खोज्नुभएको सन्देश के हो ?

नेहाको जीवन दर्शनमा जवानीमा बिहे गर्ने, लोग्ने हुनुपर्ने र बच्चा पाउने कुरा समाजको माकुरी जालो थियो । अनि हलिउड स्टारसँगको उसको भेटलाई कथामा विनोदपूर्ण रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । तर जीवनमा धेरै थोक पाएकी नेहाको अन्तिम खुसी सोचेजस्तो हुन्न । मान्छेको जीवन भनेको एकपछि अर्को उद्देश्यका निम्ति भौतारिरहेको हुन्छ ।

‘आफ्नो छोरी नर्सिङ पढोस् र पीआरवाला केटासँग बिहे गरोस्’ भन्ने समाजमा देखिंदै आएको यथार्थलाई तपाईंले कथामा जोड्नुभएको छ । अर्कोतर्फ छोरीको पनि त आफ्नै सपना हुन्छ । आफ्नै सपना पूरा गर्न राजधानीमा संघर्षरत महिला पात्रलाई पनि कथामा जोड्नुभएको छ । यसबारे केही बताइदिनुस् न ।  

प्रस्तुतिका हिसाबले यसमा फरकपन छ । नेपालमा पीआरवाला केटाको आकर्षण र नर्सिङ पढेकी केटीको मागका बीच अनौठो सम्बन्ध छ । यो कथा यही सन्दर्भबाट उठान हुन्छ । तर यसको बैठान युवा महिलाका चुनौती र उनीहरूमाथि हुने अपराधप्रति केन्द्रित छ । साथै मैले महिलाका चुनौतीका सवाललाई नाराबद्ध गर्नेभन्दा खुलस्त पार्ने जमर्को गरेको छु ।

वैदेशिक रोजगारीका क्रममा प्रवासमा रहेका नेपाली महिलाका कथालाई पनि समेट्नुभएको छ । नेपाली समाजले हेर्ने दृष्टिकोण कस्तो छ ? कथाको सन्देश के हो ?

रोजगारीमा सबैलाई चुनौती छ, तर महिलालाई अझै बढी छ । यो नेपालमा मात्र होइन, नेपाली जगतकै कुरा हो । वैदेशिक रोजगारीमा विदेश नआऊ भनेर हामी कसैलाई भन्न सक्दैनौं । तर चुनौतीहरुलाई खुलस्त र छर्लङ्ग पार्न सके जोखिम कम हुनसक्छ । मेरा आख्यानमा विडम्बनाका धेरै रूप प्रयोग भएका छन् । व्यक्तिहरूको निष्कपट र आत्मसचेत अनुभव अभिव्यक्त गर्ने कुरामा मेरो लेखन केन्द्रित छ । पप-संस्कृति र मिडियाको व्यापक प्रभावले निथ्रुक्क भिजेको समाजमा समसामयिक मानवीय संवेदनाहरूलाई केलाएर कतिपय कथामा महिलाका मुद्दाहरूमा फोकस गर्ने प्रयत्न मैले गरेको छु ।

त्यसो भए तपाईंको लेखनको अन्तर्य के हुन्छ ?

नेपालतिर चलिरहेको धारभन्दा अलिक फरक धारमा पछिल्ला प्रवृत्तिलाई पछ्याएर लेख्छु कि जस्तो लाग्छ मलाई । उसो त पाठक नै ठूला न्यायाधीश हुन् । मेरो लेखनमा पात्रहरूले जिउनुको अर्थ खोजिरहेका हुन्छन् सायद । जुन हराएको छ, लटपटिएको छ, पहिचानको संकटमा छ वा बेअर्थी जस्तो गुमनाम छ र ती उजागर गर्न पात्रहरू उद्दत छन् । कथाको उठानदेखि बैठानसम्म एक खालको सन्तुलन राखेर त्यसलाई काव्यिक रूपमा प्रस्तुत गर्न म सचेत हुन्छु ।

अन्त्यमा, तपाईंले यसअघि लेख्नुभएको उपन्यास ‘पथिक प्रवासन‘ का बारेमा केही बताइदिनुस न ।

‘पथिक प्रवासन’ उपन्यासमा माओवादी द्वन्द्वको उत्कर्षका बेला विदेश पढ्न गएको एक जना नेपाली विद्यार्थीको कथा छ । पश्चिमी देशमा विदेशिएका थुप्रै विद्यार्थीका लागि यथार्थवादी कथन हो यो उपन्यास । नेपाली हावापानीमा हुर्किएको मुख्य पात्र, पथिकको युरोप यात्रा संघर्षपूर्ण बन्छ ।

यस पुस्तकले माओवादी जनयुद्धका कारण प्रभावित नेपाली युवापुस्ताको विद्रोही, आतुर र ‘विदेश जाउँ’ अनुभूतिलाई उजागर गरेको छ । समग्रमा भन्दा ‘पथिक प्रवासन’ पनि प्रवासी साहित्यकै एक कडी हो, यसले प्रवासी नेपाली युवाहरूको चेतनामा ठुङ मार्छ ।

– यस समाचारको श्रोत : Online Khabar हो ।