प्याकेटबन्द फ्रुट जुसको नालीबेली, यो वास्तवमै पिउनयोग्य छ ?

‘फ्रुट जुस खाँदा रोगप्रतिरोधात्मक क्षमता बढ्छ ।’

‘फ्रुट जुसमा पर्याप्त भिटामिन र मिनरल्स पाइन्छ ।’

‘फ्रुट जुस पिउँदा बच्चाले सम्पूर्ण पोषक तत्व प्राप्त गर्छन् ।’

ताजा फलफूलको जुस होइन है यो । बजारमा पाइने प्याकेटबन्द जुसको कुरा हो । अक्सर यी जुस उत्पादकले माथि उल्लेख गरे जसरी विज्ञापन गर्छन् । मानौं, फ्रुट जुस पिउनु स्वास्थ्यका लागि अत्यन्तै लाभदायक छ ।

यस्तो विज्ञापन खासगरी बच्चाहरुलाई लक्षित गरेर तयार गरिन्छ । तर के यी जुस वास्तवमै स्वास्थ्यबर्द्धक हुन्छ ?

किनभने कोकाकोला, पेप्सी जस्ता कोल्ड डिंक पनि यसरी नै मार्केटिङ गरिएको हुन्छ । जबकि यस्ता पेय स्वास्थ्यका लागि हितकर छैन भन्ने जगजाहेर नै छ । त्यसो भए बजारमा पाइने फ्रुट जुस पनि हानिकारक छ ? यस्तो जुस कसरी बन्छ ? त्यसमा के कस्ता रसायन मिसाइन्छ ?

यो प्रश्नको उत्तर खोज्न किन पनि जरुरी छ भने अक्सर हामी बिरामीकहाँ जाँदा यस्तै जुस बोक्ने गर्छौं । बच्चाका लागि सुत्केरीका लागि, बुढापाकाका लागि पनि यस्तै जुस दिने गर्छौं ।

प्याकेट बन्द फ्रुट जुसलाई लिएर विभिन्न अध्ययन-अनुसन्धान भएका छन् । करिब दुई लाख व्यक्तिमा गरिएको अनुसन्धान अनुसार प्याकेट बन्द फ्रुट जुस पिउँदा टाइप टु मधुमेहको जोखिम बढेको पाइयो । यो कसरी हुन्छ ? भन्ने कुरा थाहा पाउन हामीले फ्रुट जुसको इतिहास थाहा पाउनुपर्ने हुन्छ ।

फ्रुट जुसको इतिहास थाहा पाउन यसको सुरुवात कसरी भयो भनेर जान्नु जरुरी हुन्छ । मान्छेले फ्रुट जुसको सेवन निकै लामो समयदेखि गर्दै आएका छन् । यसको उल्लेख आयुर्वेदमा पनि भएको पाइन्छ । आयुर्वेदमा लेखिएको छ, ‘यदि थकान महसुस भइरहेको छ भने थकान हटाउन ताजा सुन्तलाको जुस पिउनुहोस्, जसमा थोरै मात्रामा वीरेनुन मिसाएर ।’

आयुर्वेदमा ऋतुचर्याको मतलब हो आफ्नो दिनचर्या परिवर्तन गर्नु मौसमअनुसार । ग्रीष्म ऋतु अथात् गर्मी मौसममा आँपको जुस पिउने सल्लाह दिइन्छ ।

यस्तै प्रकारको फ्रुट जुसको चर्चा बाइबलमा पनि गरिएको पाइन्छ । अंगुरको जुसलाई लामो समय राखियो भने फर्मेन्टेसनबाट वाइन बन्छ । यो पुरानो अध्ययनमा अंगुर जुस र वाइन दुवैलाई छुट्टाछुट्टै उल्लेख गरिएको छ । च्याप्टर ६ पद्य दुई र तीनमा भगवानले प्रोफेट मोसेसलाई भन्छन् ‘यदि कसैले आफ्नो केही समय भगवानको लागि छ्ट्याउन चाहन्छ भने उसले वाइन नपिउनु उपयुक्त हुन्छ, अझै कुनै पनि फर्मेन्टेड ड्रिंक नपिउनु उपयुक्त हुन्छ । अंगुरबाट बनेको वाइन, भेनेगर, जुस र किसमिस पनि खानु हुँदैन ।’

जोर्डन देशमा मृत समुद्र छ । त्यहाँ केही प्राचीन पाण्डुलिपी पाइएको थियो, हिब्रु भाषामा लेखिएको । त्यो १५० बीसीमा लेखिएको थियो र यसमा अनारको जुसबारे पनि उल्लेख गरिएको थियो ।

रोचक कुरा के हो भने फ्रुट जुसको इतिहास आइसक्रिमको इतिहाससँग धेरै मिल्छ । केही पुरातात्विक प्रमाण मिलेको छ कि चीन, इरान, रोम, ग्रिस र इजिप्टका मान्छेहरुले धेरै वर्ष पहिले बरफ वा हिउँमा मह मिसाएर वा फ्रुट जुस मिसाएर गुलियो बनाउने गर्थे ।

ग्रीकका राजा एलेक्जेन्डर द ग्रेटमा यस्ता प्रकारको आइसक्रिमको लत थियो भनिन्छ । त्यो जमानामा फ्रुट जुसको मतलब हुन्थ्यो ताजा फ्रुट जुस ।

अगाडि बढेर सन् १७५० मा पहिलो पटक फ्रुट जुसलाई लामो समय टिकाउन ‘प्रिजर्भ’ गरेको पाइन्छ । त्यो बेला अंग्रेजी बिक्रेताहरु जो पानी जहाजमा लामो समयको लागि यात्रामा निस्कन्थे, उनीहरुमा ‘स्कर्भी’ नामक स्वास्थ्य समस्या धेरैमा देखिएको थियो । स्कर्भी भिटामिन सीको कमीले हुन्छ । भिटामिन सीको आविष्कार हुन अझै १८० वर्ष बाँकी थियो, तर डा. जेम्स लेन्डको परीक्षणले स्कर्भीको समस्याबाट बच्न सुन्तला र कागती खान सकिने पत्ता लगायो ।

इङ्ल्याण्डको शाही सेनाले अनिवार्य रुपमा बिक्रेतालाई कागती र सुन्तला जुस दिनु भने । तर समस्या के भइदियो भने त्यस्तो जुसलाई लामो समय कसरी जोगाउने ? लामो समय राख्दा यो बिग्रिन सक्ने भयो । यस्तोमा कुनै एक व्यक्तिले यो जुसलाई लामो समय जोगाउन सकिने उपाय सोचे । यदि जुसमा रम, पानी र चिनी मिसाइयो भने यसलाई लामो समय बिग्रिनबाट जोगाउन सकिन्छ भनेर पत्ता लगायो । यो संयोजन एउटा ककटेल हो जुन अहिले पनि लोकप्रिय छ, जसको नाम डाइकिरी हो ।

पछि सन् १८६७ मा एकजना लोकल्यान रोज नाम गरेका एक जना व्यक्तिले महसुस गरे कि फ्रुट जुसलाई बिग्रिनबाट जोगाउन रम र पानीको जरुरी छैन, चिनी मात्र भए पुग्छ । यसरी आविष्कार भयो दुनियाँको पहिलो व्यावसायिक फल जुस प्रिजर्भेसनको ।

चिनी मिसाएर जुसलाई लामो समयका लागि जोगाउन थालियो । यही बेला जुसलाई ब्रान्डेड बोटलमा बेच्न थालियो । लोक्लान रोसले आफ्नो पहिलो जुस कारखाना पनि खोले र जहाजमा जाने बिक्रेताका लागि कागतीको जुस बनाए र आकर्षक रोज बोतलमा हालेर लेबल लगाएर बेच्न थाले । बोतलमा लेखिएको हुन्थ्यो सेलरको लागि यो औषधि जस्तै हो ।

यही समयको आसपास अमेरिकाका थोमस वेल्च नाम गरेका व्यक्ति जो चर्चमा प्रचारक थिए उनले एउटा वैकल्पिक आन्दोलनको सुरुवात गरे । उनले क्रिस्चियनमा मदिराको प्रयोग गर्नु हुँदैन भनेर प्रचार गरे । क्रिस्चियन र मुस्लिममा वाइन पिउनु गलत थिएन । वाइन त उनीहरुको संस्कारमा नै पर्थ्यो ।

मदिराको सेवन स्वास्थ्यका लागि हानिकारक हुन्छ । केही समयअघि मात्र प्रकाशित भएको एउटा अध्ययन अनुसार थोरै मात्रामा मदिराको सेवन पनि स्वास्थ्यका लागि फइदाजनक हुँदैन ।

कतिपय देशले आफ्नो निर्देशिकामा दिनमा एक गिलास वाइन पिउनु स्वास्थ्यका लागि फाइदाजनक हुन्छ । तर अहिले धेरै देशले आफ्नो निर्देशिकामा मदिराको थोरै मात्रा पनि सेवन नगर्नु भनेका छन् । क्यानडाले पनि मदिराको कुनै पनि मात्रा स्वास्थ्यका लागि फाइदाजनक छैन भनेर निर्देशिकामा लेखेको छ ।

थोमसले क्रिस्चियनलाई भने वाइन पिउन बन्द गर्नुहोस् र प्रशोधन नगरिएको अंगुरको जुस पिउनुस् । धेरै चर्चले उनको यो कुरालाई अपनाए पनि र क्रिस्चियनमा मदिरा नपिउने समुदायको निर्माण भयो अमेरिकामा । त्यसैले थोमस बस्ने ठाउँ वेस्टफिल्डलाई अंगुरको जुसको लागि विश्वको राजधानी भनिन्छ ।

अमेरिकन फ्रुट जुस उद्योगको सुरुवात यहींबाट भयो । फ्रुट जुसलाई लामो समय बिग्रनबाट बचाउन थोमस वेल्सले एउटा नयाँ तरिका पनि सुरु गरे । यो नयाँ तरिकाको नाम थियो ‘पाश्चराइजेसन’ । यो हामीले स्कुलको पाठयक्रममा पनि पढेका छौं । यसको मतलब तापको प्रयोग गरेर ब्याक्टेरिया र भाइरस मार्ने प्रविधि । अंगुरको जुसपछि सुन्तलाको जुसलाई पनि ‘पाश्चराइजेसन’ गर्न थालियो ।

जसले सुन्तलाको खेती गर्थे, उनीहरुले धेरै सुन्तला खेती गर्दा भण्डारण गर्ने ठाउँको अभाव भयो । यस्तोमा उनीहरुले त्यो सुन्तलाको जुस बनाउने र त्यसलाई पाश्चराइज गरेर राख्ने योजना बनाए, जसले गर्दा लामो समयसम्म टिकाउन सकियो । यो समयमा जुन प्याकेट फ्रुट जुसको व्यवसाय थियो, त्यो ताजा फलको जुस भन्दा राम्ररी चल्न थालिसकेको थियो । फेरि यस क्षेत्रमा नयाँ कुराको आविष्कार हुन्छ, जसले ताजा फलको जुसलाई महत्व दिइन्छ । ‘र फुड’ अर्थात् कच्चा खाना अधिवक्ता नर्मन वाकरले पहिलो जुसरको आविष्कार गरे । पहिलो पटक एउटा ठूलो मेसिन बनायो, जसले फल र तरकारीलाई टुक्राएर निचोरेर ताजा फलको जुस बनाउन सम्भव भयो ।

सन् १९०० को सुरुवाततिर नर्मन क्यालिफोर्निया गए र जुस बारको सुरुवात गरे । उनले आफ्नो पूरा जिन्दगी ताजा फ्रुट जुसलाई प्रवर्द्धन गरे । यो विषयमा १२ वटा किताब पनि लेखे । उनी ९९ वर्षसम्म बाँच्न सफल भए, त्यो बेला यति लामो समयसम्म बाँच्नु सामान्य थिएन, उनी लामो समयसम्म बाँच्नुको पछाडि राम्रो जीवनशैली हुनसक्ने बताइन्छ ।

सन् १९५० मा ग्राइन्डिङ जुसरको आविष्कार भयो, जसलाई च्याम्पियन जुसर भनिन्थ्यो, त्यसपछि बजारमा सेन्ट्रिफ्युगल जुसर आयो र लगत्तै नयाँ प्रविधि र सानो आकारमा धेरै जुसको आविष्कार हुन थाल्यो । घरघरमा यस्ता मेसिन खरिद गरेर राख्न थालियो ।

सेन्ट्रिफ्युगल जुसर र कोल्ड प्रेसर जुसरको बारेमा बहस हुने गरेको पाइन्छ । सेन्ट्रिफ्युगल जुसरले राम्ररी जुस निकाल्दैन र फलमा भएको पोषक तत्व पनि कम हुन्छ भन्ने गरिन्छ । तर यस कुराको कुनै पनि वैज्ञानिक आधार छैन, किनकि सेन्ट्रिफ्युगल जुसरमा पनि तापक्रम धेरै हुँदैन । पोषणको हिसाबले दुवै जुसरबाट बनेका जुस राम्रा हुन्छन् ।

प्याकेट जुसको कथा

प्याकेट जुसको कहानीमा टर्निङ प्वाइन्ट सन् १९६३ मा आयो । त्यस समय एक स्वीडिस कम्पनी टेट्राप्याक नामबाट टेट्राप्याक जुस बनाउन सुरु गर्‍यो । संसारभरि नै यो प्याकेट जुस लोकप्रिय भयो । यो कम्पनीको मालिक थिए, स्वीडिस व्यवसायी रुबन रोइसिङ । फ्रुट जुसको इतिहास यहींबाट व्यापक परिवर्तन आयो । यसरी सानो सानो प्याकिङ गरेर महिनौंसम्म भण्डारण गर्न र टाढा टाढा निर्यात गर्न पनि सकिने भयो । र, सस्तो भयो । स्ट्र प्रयोग गरेर सिधै पिउन पनि सजिलो भयो । जुन अहिलेसम्म पनि यो प्रचलित छ ।

अहिले यस्ता टेट्राप्याकमा कस्तो प्रकारको जुस हुन्छ भन्ने बारे चर्चा गरौं । कुनै पनि एउटा लोकप्रिय जुसको प्याकेटमा लेखिएको ‘इन्ग्रिडियन्ट्स’ सामग्री हेर्दा त्यहाँ विभिन्न पोषक तत्वहरु लेखिएको हुन्छ । त्यहाँ दोस्रो कोठामा प्रति १०० मिलिमिटर हुन्छ र तेस्रोमा सिफारिस गरिएको आहार प्रतिशतमा, त्यसको अर्थ एक आम मानिसको लागि एक दिनको सिफारिसको कति प्रतिशत भनेर । उदाहरणका लागि सोडियम २८ मिलिग्राम हुन्छ जुन पर सर्भिङ १८० मिलिमिटरको सर्भमा आम मान्छेको दैनिक २.५ प्रतिशत सोडियमको मात्रा पूरा हुन्छ । कुनै व्यक्तिले दैनिक ५० प्याकेट एकै पटक त पिउँदैन होला ।

त्यस्तै पोटासियम, आइरन र क्याल्सियमको मात्रा १.५, १.७ र १ प्रतिशत हुन्छ, जुन दैनिक आवश्यकतासँग मिल्दैन । भिटामिन सी भने ७५ प्रतिशत हुन्छ, जुन आम मानिसको दैनिक आवश्यकता अनुसार मिल्न जान्छ ।

प्याकेट जुसमा कमसेकम भिटामिन सी त आवश्यकता अनुसारको छ यसलाई पिएर भिटामिन सीको राम्रो मात्रा पाइन्छ भन्ने लाग्न सक्छ । तर एक गिलास कागती पानी र आधा सुन्तला बाट नै भिटामिन सीको पूरा मात्रा प्राप्त गर्न सकिन्छ । अमलाको सानो टुक्राको सेवनबाट पनि प्रशस्त मात्रामा भिटामिन सी पाइन्छ ।

अहिले हामी सन् १७०० को जमानामा जस्तो जहाजमा बसेर लामो समय यात्रा गर्दा भिटामिन सीको मात्रा प्राप्त नहुने अवस्थामा छैनौं । अहिले भिटामिन सीको मात्रा पूरा गर्न एकदमै सजिलो छ, भिटामिन सीकै लागि ट्रेटाप्याकवाला जुस पिउनु जरुरी छैन । विज्ञापनहरुमा यस्ता फ्रुट जुस बच्चाको पोषणमा सहयोग गर्छ भनिएको हुन्छ त्यस्तो हुँदैन । भिटामिन सी बाहेक यसमा कुनै पनि पोषक तत्व उचित मात्रामा हुँदैन ।

अब जुसको प्याकेट पछाडि हुने सामग्रीको सूची हेरौं । सबैभन्दा पहिले देखिन्छ पानी, त्यसपछि ‘कन्सेन्ट्रेटेड फ्रुट जुस’ १० प्रतिशत । यसको अर्थ फ्रुट जुस जम्मा १० प्रतिशत र बाँकी पानी कसरी हुन्छ । यसलाई बुझ्नलाई कन्सेन्ट्रेटेड फ्रुट जुस के हो भनेर बुझ्नुपर्छ । यो यस्तो लिक्विड हो, जुन जुसबाट पानी निकालेर बनाइन्छ ।

जुसलाई कन्सेन्ट्रेटेड (बाक्लो) बनाउन कम्पनीहरुले ताजा फ्रुट जुसलाई तताएर पानी बाफ बनाएर निकाल्छन् र बाँकी रहेको लिक्विड फर्ममा हुन्छ, जुन गाढा हुन्छ । यसमा फलको स्वाद राम्रो हुँदैन, त्यसैले कम्पनीहरुले कृत्रिम फ्लेवर थप गर्छन् । जसले गर्दा त्यसको स्वाद फेरि त्यो फलको जस्तो हुन्छ । अब यस्ता कन्सेन्ट्रेटेड फ्रुट जुसलाई पानीमा मिसाएर प्याकेट जुस तयार हुन्छ ।

पहिले जुसमा भएको पानीलाई निकालेर, पछि फेरि पानी थप्ने किन गरेको होला लाग्न सक्छ । कन्सेन्ट्रेटेड फ्रुट जुसलाई लामो समय स्टोर गर्न सकिन्छ, ताजा फ्रुट जुसको तुलनामा लामो समयसम्म बिग्रँदैन । यस्तो गर्दा कम्पनीहरुको प्याकेजिङ, स्टोरेज र ढुवानी खर्च बच्छ । दोस्रोतर्फ यस्ता कन्सेन्ट्रेटेड जुसको बेफाइदा के हो भने यसमा पोषक तत्वको मात्रा एकदमै कम हुन्छ । ताजा जुसको कन्सेन्ट्रेटेड गरेर, त्यसलाई पाश्चराइज गरेर महिनौं स्टोर गर्दा ताजा फल जुसको जस्तो पोषक तत्व कहाँ रहन्छ र ?

त्यसैले इन्ग्रिडियन्ट्स लिस्टको अन्तिममा फ्लेवर थप गरिएको छ भनेर लेखिएको हुन्छ । यति धेरै प्रशोधन गर्दा जुसको रङ पनि त परिवर्तन हुन्छ । यस्तोमा कम्पनीहरु जुसको कलर पनि प्राकृतिक जस्तै होस् भन्ने चाहन्छन्, त्यसैले कृत्रिम रङ पनि थप गरिन्छ साथै जुसको स्वाद बढाउन साइट्रिक एसिड पनि थप गरिन्छ ।

अब सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा यस्ता जुसमा चिनी १३.५ ग्राम समावेश हुन्छ । यस्तोमा कोकाकाला, पेप्सी जस्ता सफ्ट ड्रिंक र फ्रुट जुसमा चिनीको मात्रा लगभग उस्तै मात्रामा हुन्छ । यही कारण हो कि यस्तो जुस नियमित सेवन गर्दा टाइप टु मधुमेहको जोखिम बढ्छ ।

जुसमा हुने १३.६ चिनीमध्ये ७.५ प्रतिशत ‘एडेड सुगर’ थप गरिएको चिनी हो । अमेरिकन हार्ट एसोसियनको अनुसार हाम्रो शरीरलाई कुनै पनि एडेड सुगरको जरुरी हुँदैन । तैपनि तपाईं एडेड सुगर सेवन गर्नुहुन्छ भने ७ देखि १० वर्षको उमेरका बालबालिकालाई २४ ग्राम भन्दा बढी दिनु हुँदैन । यदि कोही बच्चा १८० एमएलको प्याकेट फ्रुट जुस पिउँछ भने त्यसमा एडेड सुगरको मात्रा १३.५ ग्राम हुन्छ । यस्तोमा दैनिक आवश्यक पर्ने आधा भन्दा बढी चिनीको मात्रा त्यहींबाट पूरा हुन्छ ।

मैले त सन्तुलित खाना खान्थे, पोषक तत्वले भरिपूर्ण फ्रुट जुस खान्थे, मलाई कसरी मधुमेह भयो भन्ने लाग्न सक्छ । तर यदि दैनिक एक प्याकेट फ्रुट जुसको सेवन गर्दै हुनुहुन्छ भने पछि मधुमेह हुने सम्भावना हुन्छ । यो सबै प्रकारको प्याकेट बन्द फ्रुट जुसमा हुन्छ । यस्ता जुस प्राकृतिक र स्वस्थ्यकर दुवै हुँदैनन्, जुन विज्ञापनमा बताइन्छ ।

यही कुरा एन्जेलिना लुइस नाम गरेको एक जना महिलाले सन् २०११ मा युएसको कोर्टमा गएर बताएकी थिइन् । यस महिलाले क्यालिफोर्नियामा ट्रोपिकाना जुस कम्पनीको विरुध्द केस फाइल गरेकी थिइन् । यस कम्पनीले जुसको विज्ञापनमा सुन्तलामा स्ट्र राखेर खाए जस्तो प्राकृतिक ताजा हुन्छ भनेर देखाइयो तर यसलाई प्रशोधन गरेर तीन महिनासम्म उपभोग गर्न मिल्ने पनि बनाइयो । अदालतमा यो विषयमा सात वर्षसम्म बहस भयो र अन्त्यमा एन्जेलिनाले यो मुद्दा हारिन् ।

तर ताजा फ्रुट जुस प्याकेट बन्द जुसको तुलनामा धेरै स्वस्थकर हुन्छ । प्याकेट बन्द जुसमा चिनीको मात्रा धेरै हुने भएकाले बच्चालाई नदिनु नै राम्रो हुन्छ । जुसको तुलनामा ताजा फल खानु बढी स्वस्थकर हुन्छ । किनकि जुस निकाल्दा फलमा भएको फाइबरको मात्रा कम हुन्छ । हार्वर्ड मेडिकल स्कुलका अनुसार जुस शरीरमा छिटो अवशोषित हुन्छ र ब्लड सुगर छिटो बढ्छ । यसबाट बच्न खाली पेट फ्रुट जुसको सेवन गर्नुको साटो खानापछि पिउँदा ब्लड सुगर नियन्त्रणमा हुन्छ । ताजा फ्रुट जुसमा पनि प्राकृतिक चिनीको मात्रा हुन्छ, त्यसैले यसलाई पनि धेरै मात्रामा एकैपटक सेवन गर्नु हुँदैन यसले तौल बढ्न सक्छ । दैनिक एक गिलास ताजा फ्रुट जुस पिउनु भने फाइदाजनक हुन्छ ।

(लोकप्रिय भारतीय युट्युबर ध्रुव राठीको भिडियो कन्टेन्टबाट अनुवाद गरिएको)

– यस समाचारको श्रोत : Online Khabar हो ।