माटो जोगाउन बायोचार र जीवामृत

पछिल्ला वर्षहरूमा नेपालको माटोको अवस्था बिग्रिंदै गएको छ। एकल बाली प्रणाली र अन्धाधुन्ध रासायनिक मलको प्रयोगले माटोको स्वास्थ्यमा असर बढ्दै गएको हो। त्योभन्दा खतरनाक कुरा चाहिं माटो जोगाउन भनेर नेपाल सरकारले जुन नीति लिएको छ, त्यसले हामीलाई झन् संकटमा पुर्‍याउँछ। माटोको उर्वरता जोगाउन रासायनिक मल सुलभतापूर्वक उपलब्धता गराउन सरकारले नीति तथा कार्यक्रममै प्रतिबद्धता व्यक्त गरेको छ। माटो जोगाउने योभन्दा हास्यास्पद कुरा के हुन सक्छ!

माटोको कुरा गर्दा धेरैजसो माटोमा पोषण कसरी पुर्‍याउने भन्ने मात्र कुरा हुन्छ। यद्यपि माटोको उर्वरता पोषणमा मात्र भर पर्दैन। यो त माटोको भौतिक, रासायनिक र जैविक गुणहरूको सन्तुलनमा भरपर्छ। मलखाद र रासायनिक तत्व मात्र सुनिश्चित गर्दा माटोको भौतिक र जैविक पक्ष झन्–झन् कमजोर हुँदै जान्छ। यी तीनवटै गुणहरूलाई एकैसाथ सुधार नगरी माटोको स्वस्थतामा सुधार गर्न सकिंदैन।

बायोचार माटोको तीनवटै गुणलाई एकैसाथ सुधार्न प्रयोग हुने प्रचलित तरिका हो। यसका साथै जीवामृतको प्रयोग गर्ने किसानको संख्या विश्वभरि बढ्दै गएको छ। स्वस्थ माटो खाद्य सुरक्षाको मेरुदण्ड हो। स्वस्थ माटोमा मात्र दिगो रूपमा उत्पादन गर्न सकिन्छ। किसानको उत्पादन र आय दुवै बढ्न सक्छ। यसका साथै स्वस्थ माटोले खाद्य सुरक्षा, भू–जल व्यवस्थापन, जैविक विविधता र जलवायु सन्तुलन जस्ता महत्त्वपूर्ण क्षेत्रहरूमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ। त्यसैले बिग्रिंदै गएको माटोलाई सुधार्ने उपायको रूपमा बायोचार र जीवामृतको समन्वय प्रयोग गर्न सकिन्छ।

 बायोचार के हो ?

बायोचार “कार्बन”को स्वरूप हो। यो आफैंमा मलखाद भने होइन। माटोको उर्वराशक्ति र संरचना सुधार गर्न कार्बन आवश्यकीय तत्व हो। कार्बन नहुने हो भने माटो धुलो भन्दा अरू केही होइन। स्वस्थ माटोमा कार्बनको मात्रा १ देखि ५ प्रतिशतसम्म हुन्छ। बायोचारले यही कार्बनको मात्रा बढाउन मद्दत गर्छ। कार्बनको मात्रा बढेपछि माटोले मलखाद र पानी सोसेर राख्न सक्ने क्षमता बढ्छ। बायोचारले चिस्यान कायम राख्ने भएकाले सिंचाइ कम लाग्छ। सूक्ष्मजीवहरू सक्रिय हुन्छन्। जैविक पदार्थ कुहिने क्रम बढ्छ। समग्रमा माटो स्वस्थ हुन्छ।

बायोचार बनाउने तरिका सजिलो छ। खेतमा हुने जैविक पदार्थहरू, विशेषगरी काठ प्रकारका पदार्थहरूलाई कम अक्सिजन वातावरणमा जलाएर कोइला बनाइन्छ। यसका लागि ‘कुकिङ ट्याङ्क’, खाल्डो अथवा कम लागतमा बनाएको फलामको ड्रमको प्रयोग गर्न सकिन्छ। जलाएपछि कोइलालाई सेलाएर धुलो पारिन्छ। यही कोइलाको धुलोलाई बायोचार भनिन्छ। उच्च तापक्रम र कम अक्सिजनमा जलाइने हुनाले यसमा कार्बनको मात्रा धेरै हुन्छ।

बायोचारलाई सामान्य अर्थमा बुझ्ने हो भने बायोचार माटोमा हुने गतिविधिहरूको लागि बजार हो। जसरी बजारमा धेरै कार्यहरू एकैचोटि चलिरहेको हुन्छ, त्यसरी नै बायोचारले माटोमा हुने विभिन्न गतिविधिलाई सहजतापूर्वक चल्न ठाउँ दिन्छ।

 जीवामृत के हो ?

जीवामृत, बीजामृत, आच्छादान (छापो) र वाप्सा प्राकृतिक खेतीका चार स्तम्भ हुन्। जीवामृतलाई सामान्य रूपमा “झोल मल” भनेर बुझ्न सकिन्छ। तर झोल मलको रूपमा मात्रै यसलाई बुझ्दा यसको अर्थ संकुचित हुन्छ। जीवामृत वैदिक कृषि दर्शन र प्राचीन खेती प्रणालीको सम्मिश्रण हो। जीवामृतले माटोलाई उत्पादनको साधन मात्र नभएर प्रकृतिको जीवित आयामको रूपमा माटोसँग सहजीवी भूमिका खेल्छ। माटोलाई प्रकृतिको प्रतिबिम्बको रूपमा सन्तुलन बनाइराख्न भूमिका खेल्छ।

२०० लि को ड्रममा जीवामृत बनाउन, सके लोकल गाईको गोबर १० केजी, गाईको पिसाब १० लि, सख्खर १ केजी, चनाको पिठो १ केजी र ०.५ केजी जंगलको माटो वा खेतमा रासायनिक मल नपरेको मलिलो माटोलाई १८० लिटर पानीमा घोलेर दिनमा बिहान–बेलुका गरेर दुई पटक चलाउनुपर्छ। गर्मी ठाउँमा यो ५-६ दिनमा प्रयोग गर्न सकिन्छ भने जाडो ठाउँमा ७-८ दिनमा। यसलाई सिंचाइसँगै पानीमा पठाउन सकिन्छ वा बालीमा स्प्रे गर्न पनि सकिन्छ।

सूक्ष्मजीव झोलहरू भन्दा जीवामृत धेरै फरक छ। यसमा छानेर राखेको सूक्ष्मजीवहरू मात्र हुँदैन। लाभकारी भए पनि निश्चित सूक्ष्मजीवहरूको मात्रा संख्या बढ्दा माटोमा सन्तुलन बिग्रिन्छ। जंगलको माटो सन्तुलित र स्वस्थ माटो हो। जंगलको माटोमा लाभकारी सूक्ष्मजीव मात्र हुँदैन। जसरी जंगलको माटोमा विभिन्न प्रकारका करोडौं सूक्ष्मजीव हुन्छन् त्यसरी नै जीवामृतमा पनि करोडौं प्रकारका विभिन्न सूक्ष्मजीव हुन्छन्। जीवामृत सन्तुलित सूक्ष्मजीवहरूको भण्डार हो।

जीवामृतका सूक्ष्मजीवहरूले माटोमा रहेका पोषकतत्वहरू बोटबिरुवाले सजिलै लिन सक्ने अवस्थामा रूपान्तरण गर्छन्। माटोको जैविक पदार्थ विघटन गरी बोटबिरुवालाई चाहिने सूक्ष्म खाद्यतत्वहरू पनि यसले सुनिश्चित गर्छ। जीवामृतको प्रयोगले मात्रै पनि रासायनिक मलको प्रयोग घटाउन सकिन्छ। माटोलाई जीवित राख्न सकिन्छ।

 बायोचार–जीवामृत समन्वय

माटो पुनर्स्थापनाको एउटा सजिलो तरिका हो बायोचार-जीवामृत समन्वय। समन्वय अर्थात् बायोचारलाई जीवामृतद्वारा “चार्ज” गर्नु। समन्वय अर्थात् बायोचारमा जीवामृत मिलाई त्यसको प्रभावकारिता बढाउनु हो। बायोचार मात्रै माटोमा मिलाउँदा जति त्यसको उपयोगिता हुन्थ्यो त्योभन्दा धेरै उपयोगिता बढाउने काम नै समन्वय हो, “चार्ज” गर्नु हो।

बायोचारलाई जीवामृतमा भिजाएर छायाँमा सुकाई त्यसलाई “चार्ज” गर्न सकिन्छ। त्यसरी भिजाउँदा बायोचारको कण–कणमा सूक्ष्मजीवहरूले भरिन्छ। यसरी तयार गरिएको बायोचार-जीवामृतको मिश्रणलाई जमिन तयारी गर्दा वा बाली लगाइसकेपछि दुवै बेला प्रयोग गर्न मिल्छ। जमिन तयारी गर्दा अन्तिम जोताइसँगै यसलाई माटोमा मिलाउन सकिन्छ।

बाली लगाइसकेको छ भने माटोको अवस्था हेरेर एक अञ्जुली वा एक मुट्ठी बिरुवाको फेद–फेदमा हाल्न सकिन्छ। बायोचार माटोमा मिलेपछि जीवामृतका सूक्ष्मजीवहरू पनि माटोमा सजिलै फैलिन पाउँछन्। यसरी फैलिएका सूक्ष्मजीवहरूले बिरुवाहरूलाई चाहिने पोषणको व्यवस्था सजिलै गर्छन्। बिरुवाले सोझै लिने अवस्थामा पोषणहरू पुर्‍याउँछन्।

बायोचारमा मिसिएको सूक्ष्मजीवहरूको संख्या चाँडै बढ्न पाउँछ। यसरी सूक्ष्मजीवहरू माटोमै बगेर जाने वा चुहिएर जाने डर हुँदैन। सूक्ष्मजीवले आफ्नो काम सजिलै गर्न पाउँछन्। चिस्यान कायम भएकाले ती सूक्ष्मजीवहरू मरेर जाने डर पनि हुँदैन।

बायोचार, जीवामृतको पोषणले भरिपूर्ण हुन्छ। बायोचार माटोमा मिलाएपछि जीवामृतको पोषण पनि माटोमै आउँछ। बायोचारको “सर्फेस एरिया” धेरै भएकाले बायोचारले त्यो पोषणलाई जोगाएर राख्छ। पोषण पानीसँगै “रुट जोन” भन्दा तल चुहिएर जाने खतरा हुँदैन।

यसरी बिरुवालाई आवश्यक पर्ने पोषकतत्वहरू सुरुमै पाइने हुनाले बाहिरबाट रासायनिक वा जैविक कुनै पनि मल आवश्यक पर्दैन। किसानको मलखादमा लाग्ने खर्च घट्छ। रासायनिक मल नहालेपछि माटोको स्वास्थ्यमा सुधार आउँछ। स्वस्थ माटोमा उत्पादन हुने कुराहरू पोषिलो हुन्छ। किसानको उत्पादन प्रत्येक वर्ष बढ्दै जान्छ।

जीवामृत मिश्रित बायोचार न्यानो हुन्छ। बिरुवाको “रुट जोन”मा यसलाई प्रयोग गरेपछि त्यहाँ एउटा सूक्ष्म-वातावरण बन्छ। त्यहाँ “ह्युमस” बन्ने प्रक्रिया चाँडो हुन्छ। कुनै पनि बाली बिरुवाको वृद्धि विकासको लागि सूक्ष्म-वातावरणको आवश्यक पर्छ। सूक्ष्म वातावरणले “थर्मल बफर”को काम गर्छ।

माटो धेरै तात्ने वा चिसो हुने खतरा हुँदैन। यसले माटोको पानी अवधारणा गर्ने क्षमता बढाउँछ। माटोमा हावा र पानीको सन्तुलन बनाएर राख्छ। माटोबाट आउने रोग-कीराहरूलाई रोकथाम गर्छ। बाली-बिरुवाको जराको वृद्धि सहज बनाउँछ। समग्रमा बालीबिरुवा स्वस्थ र बलिया हुन्छन्। भविष्यमा आउने मौसमजन्य चुनौतीबाट किसानको नोक्सान कम हुन्छ।

माटोको स्वस्थ अवस्था सुधार गर्न बायोचारको प्रयोग पहिलेदेखि हुँदै आएको छ। प्राकृतिक खेती गर्नेहरूले जीवामृतलाई विभिन्न तरिकाले प्रयोग गर्दै आएका छन्। पछिल्लो समय ‘वैकल्पिक खेती’ गर्ने किसानले यी दुवैको प्रयोग गर्दै आएका छन्। एक्लाएक्लै प्रयोग गर्दा पनि बायोचार र जीवामृतको उपयोगिता नहुने होइन तर दुवैलाई सँगै मिसाएर प्रयोग गर्दा त्यसको प्रभावकारिता बढेर जान्छ। दुवैलाई मिसाएर प्रयोग गर्दा माटोको भौतिक, रासायनिक र जैविक गुणहरूको सुधार एकैचोटि हुन्छ। बायोचारले माटोको भौतिक र रासायनिक गुणहरूलाई सुधार्छ भने जीवामृतले माटोको जैविक गुणलाई। जसरी प्रकृतिलाई टुक्रा–टुक्रा नगरी समग्रतामा हेर्नुपर्छ, त्यसरी नै माटोको अवस्था सुधार गर्न माटोको केही गुणलाई मात्र सुधारेर हुँदैन। माटो सुधार्न त्यसको समग्रतामा काम गर्नुपर्छ। बायोचार-जीवामृतको समन्वयले माटोको समग्र अवस्था सुधार गर्न सजिलो र सुलभ भूमिका खेल्छ।

बायोचारलाई रासायनिक मल वा विषादीले पनि “चार्ज” गर्ने गरिन्छ। जैविक खेती गर्नेहरूले यसलाई जैविक मल वा केही निश्चित सूक्ष्मजीवहरूको कल्चरसँग “चार्ज” गर्छन्। रासायनिक मलसँग प्रयोग गर्दा ढिलो–चाँडो त्यसले माटोको रासायनिक गुणहरूमा नकारात्मक असर पार्छ नै। केही सीमित सूक्ष्मजीवहरूको कल्चरसँग प्रयोग गर्दा केही समयपछि त्यही एकाध सूक्ष्मजीवहरूको संख्या मात्र धेरै हुन्छ।

कल्चर गरेको बाहेकका सूक्ष्मजीवहरूको संख्या कम हुन्छ। यसरी रासायनिक मल वा जैविक कल्चर दुवै तरिकाले “चार्ज” गर्दा माटोको सन्तुलनमा क्षति गर्छ। त्यसले माटोको समग्रता टुटाउँछ। जीवामृतमा कुनै एकाद पोषकतत्व र लाभकारी सूक्ष्मजीव मात्र हुँदैन। स्वस्थ माटोमा हुने सम्पूर्ण पोषकतत्व र सूक्ष्मजीवहरू हुन्छ। त्यसले माटोको समग्रता टुटाउँदैन। रासायनिक मलले जस्तो यसले माटोमा असर पुर्‍याउँदैन। माटोको सन्तुलन बिगार्दैन, बरु उल्टै सन्तुलन बनाउन सहयोग गर्छ।

‘डिजिटल सोइल म्याप’को तथ्यांक अनुसार नेपालको उर्वराशक्ति ५० प्रतिशत भन्दा कम रहेको छ। माटोमा कार्बन बढ्ने क्रम घट्दो र यो अहिले २ प्रतिशत भन्दा कम छ। थोरै प्रांगारिक पदार्थ र कार्बन भएको कारण किसानले चाहे जति उत्पादन लिनसकेका छैनन्। यस्तो परिस्थितिमा बायोचार र जीवामृतको प्रयोग झन् महत्वपूर्ण हुन्छ।

बायोचार र जीवामृतको समन्वय सजिलो र सुलभ छ। यसले माटोमा हुने गतिविधिलाई सन्तुलनमा ल्याउँछ। माटोलाई स्वस्थ बनाउँछ। नेपालको सन्दर्भमा खस्किंदै गएको माटोको अवस्था सुधार्न दिगो समाधानको रूपमा यसलाई प्रयोग गर्न सकिन्छ। रासायनिक मलको निर्भरता घटाउने र माटोको उर्वरता बढाउने प्रभावकारी उपायको रूपमा यसको प्रचार गर्नु आवश्यक छ।

(कृषि तथा वन विज्ञान विश्वविद्यालयबाट स्नातकोत्तर रेवती समुदायसँग मिलेर सामूहिक रूपमा वातावरणमैत्री प्राकृतिक खेती गर्दै आएका छन्।)

– यस समाचारको श्रोत : Online Khabar हो ।