मेलापात गर्दा भेटिएका ‘देउता’ !

२७ असोज, धनगढी । भूमिराज– ‘भूमि’ र ‘राज’ दुई शब्द मिलेर बनेको छ । भूमिको अर्थ जमिन, भुईं अर्थात् धर्ती हो भने राजको अर्थ शासन गर्नु वा राज्य सञ्चालनको कार्यभार तथा दायित्व हो । यो हिसाबले हेर्दा भूमिमाथि राज गर्नेलाई भूमिराज भनिन्छ भनेर शाब्दिक रुपमा अर्थ लगाउन र व्याख्या गर्न सकिएला । तर यतिले मात्र यहाँ उल्लेख गर्न खोजिएको ‘भूमिराज’को सन्दर्भमा सबै कुरा खुल्दैन ।

यहाँ उल्लेख गर्न लागिएको प्रसङ्ग हो बैतडीको पाटन नगरपालिका–३ मा पर्ने भूमिराज देवता मन्दिरको हो । यी भूमिराजलाई शक्तिशाली देवताको रुपमा विश्वास गरी पुजिन्छ ।

असोज, कात्तिक र चैत महिनामा विशेष भक्तिपूर्वक पूजा हुने भूमिराजको धार्मिक र ऐतिहासिक महत्व विशिष्ट खालको छ । देवताहरुमाथि शासन गर्दै भूमिसँगै मानवको समेत रक्षा गर्ने विश्वास भएकाले भूमिराजलाई भूमिपति देवताका रुपमा पूजा गर्ने परम्परा छ । असोज शुक्ल प्रतिपदा नवरात्रदेखि पूजा सुरु हुने यो मन्दिरमा असोज शुक्ल दशमीका दिन ठूलो जात्रा लाग्छ ।

असोजमा पूजाअर्चना नलागेमा कात्तिक वा चैतको नवरात्रमा भूमिराज देवतालाई पुज्ने प्रचलन छ । विशेषगरी विष्ट, अवस्थी, पन्त र भट्ट थरीले पुज्ने गर्छन् ।

भूमिराज देवताको इतिहास

साविकको गुजर गाविस–९ मा पर्ने बुङडाका विष्ट थरका भौंसिया राठको परिवारले भूमिराज देवतालाई भेटाएको किंवदन्ती छ । वर्षौं पहिलेको कुरा हो, भौंसिया राठकी आमा(बज्यै) ले मेलापात गर्ने क्रममा अहिले मन्दिर स्थापना गरिएको ठाउँमै भूमिराजलाई भेटाएको किंवदन्ती छ ।

भूमिराज देवताका धामी कमलसिंह विष्टकाअनुसार चैत महिनाको दिउँसोतिरको कुरा हो, भौंसियाकी आमा जंगलमा गाईवस्तुलाई स्याउला संकलन गर्न गएकी थिइन् ।

उनलाई पछाडिबाट तातो लागेको अनुभव हुन थाल्यो तर पछाडि फर्केर हेर्दा भने केही पनि देखिँदैन्थ्यो । ‘आमाले हे भगवान ! आज मलाई यो के हुँदैछ भनेर पुकार गरेपछि नजिकै धपधप ग्याँस बलेको देखिएको रहेछ,’ भूमिराजका धामी विष्टले भने, ‘त्यसपछि उहाँ (आमा)ले ग्याँस बलेको ठाउँलाई टाउकोमा लगाएको रुमालले छोप्नुभएको भन्ने कुरा छ ।’

भौंसियाकी आमाले ग्याँस बलेको जस्तो देखिने ठाउँलाई आफ्नो रुमालले छोप्ने बेला त्यही बाटो भएर भट्ट थरकी बामनी आमा (ब्राह्मणकी श्रीमती) पनि गइरहेकी थिइन् । भौंसिया विष्टकी आमाले देखेपछि उनलाई बोलाउँछिन् । उनीहरु दुवै जनाले त्यहाँ ग्याँस बलेको नभएर देवता रहेको निष्कर्ष निकाल्छन् । त्यसपछि बामनी आमाले बोकेको तामाको चर ताउलोले देवतालाई छोपेर संरक्षण दिएको बताइन्छ ।

उनीहरु दुवै जनाले गाउँमा अरुलाई समेत खबर गर्छन् । त्यसपछि गाउँलेहरुले त्यहाँ भूमिराज देउता भएको निर्क्यौल गर्छन् । त्यही बेला उक्त ठाउँमा मन्दिर बनाएर पुज्न थालिएको भूमिराजका धामी कमलसिंह विष्ट बताउँछन् ।

उनले विष्ट र भट्टले मेलापात गर्ने क्रममा भेटाएकाले विष्टको धामी र भट्टको पूजारी राख्ने चलन चलाइयो । त्यो चलन हालसम्म पनि कायमै छ ।

अन्त्या विष्टका पालामा भूमिराज देवता भेटिएपछि विष्ट परिवारका सात बैकाली बितिसकेको छ । अहिलेका कमलसिंह तेस्रो पुस्ताका धामीका रुपमा छन् ।

भगवतीका भाइ, देवतामाथि शासन

असोज महिनामा मुख्य गरी हिन्दु धर्मालम्वीहरुमा शक्तिस्वरुपा दुर्गा भगवतीको विशेष पूजा गर्ने परम्परा छ । बैतडी लगायत देशभरका दुर्गा मन्दिरमा यो बेला पशु बलीसहित पूजापाठ गर्ने प्रचलन छ । यही बेला भगवती देवीको एक भाइको रुपमा नवरात्रभर भूमिराज देवताको मन्दिरमा समेत पूजापाठ हुने गरेको छ ।

त्यसैले असोजको नवरात्रमा भूमिराज देवताले टीका, भेटी भोग्ने गरेको धामी विष्टले बताए । यो पर्वमा शिरको देवताका रुपमा लिइने सिगास देवताले पनि भूमिराजकै अनुरोधमा टीका ग्रहण गर्ने गरेको जनविश्वास रहेको उनले बताए ।

विशेषगरी सिगासलाई शिर, केदारलाई कुम र भूमिराज देवतालाई भूमिको राजाका रुपमा पुज्ने चलन छ । अर्थात् देवताहरुमा सिगास र केदारपछिको वरियतामा भूमिराजलाई राखिएको छ । त्यसकारण पनि सिगास र केदारपछिका सबै देवीदेवतामाथि भूमिराजले नै शासन गर्ने गरेको धार्मिक विश्वास रहेको धामी विष्ट बताउँछन् ।

सोही कारण पनि गौरादेवी पुजिने गौरा पर्वमा समेत भूमिराज देवताको मन्दिर दर्शन गर्दै एक दिन जात्रा लाग्ने गर्दछ । गौरादेवीको पूजा गरिसकेपछि भूमिराज देवतालाई पनि प्रसन्न पार्न उनको चरणमा पाटन नगरपालिका–३ गुजरबासी पुग्ने गर्छन् ।

सुदूरपश्चिममा भदौमा मनाइने गौरा पर्वको मुख्य दिन अठेवाली अर्थात् दुर्वाष्टमीको भोलिपल्ट भूमिराज देवताको मन्दिर परिसमा जात्रा लाग्ने गर्छ । ‘टिल्लेकको खेल’ नाम दिइएको यो जात्रामा विष्ट, अवस्थी, भट्ट र पन्त थरीले जात्रा लैजाने गर्छन् । उक्त दिन यहाँ भूमिराज देवताको दर्शन गर्न तथा जात्रा अवलोकनका लागि टाढा–टाढाबाट मानिसहरु आइपुग्छन् ।

गुजरमा बस्ने विष्टहरुले भूमिराज देवता, अवस्थीहरुले अनरसायी देवता र पन्त र भट्टहरुले ससलिङ अर्थात् सिमडा मसानी देवतालाई कूल देवताका रुपमा पुज्ने गर्छन् । तर भूमिराज यहाँको भूमिपति देवताको रुपमा मानेर सबैले संयुक्त रुपमा मन्दिर दर्शन गर्नुपर्ने परम्पराअनुसार गौरादेवीको पर्वमा समेत यहाँ जात्रा लाग्ने परम्परा चलेको बताइन्छ ।

भूमिराजको बहुरुपी घोडा !

यो क्षेत्रका देवताहरुमाथि शासन गर्दै सबैको व्यवस्थापकको रुपमा पुजिने भूमिराज देवताले बहुरुपी (अनेक खालका रुप देखाउने) घोडा चढ्ने विश्वास छ । मुख्यगरी गौरामा लाग्ने जात्रामा दर्शनार्थीहरुले देख्ने गरी बहुरुपी घोडा चढेर चौउलो(देवता कापेर गर्ने यात्रां) जाने गर्छन् ।

वर्षौं अघि बैतडीकै पुर्चौडी क्षेत्रबाट आएको बहुरुपी घोडालाई मार्ने उद्देश्यले भूमिराज देवताले नै धेरैपटक तलाउमा फालेको भनाइ छ तर बहुरुप घोडा फेरि सोही ठाउँमा देखिन थाल्यो । तलाउमा फाल्दा समेत देखिन थालेपछि भूमिराज देवताले नै बहुरुपी घोडालाई आफ्नो मन्दिरमा ठाउँ दिएर राखेको भूमिराजका धामी कमलसिंह विष्ट बताउँछन् ।

बहुरुपी घोडाले सधैं भूमिराज देवताको घोडा भएर बस्ने, भूमिराजले उठाउन नसकेको भारी उठाउने बचन गरेपछि भूमिराज उनलाई ठाउँ दिन तयार भएका र पछि सोहीअनुसार बहुरुपी घोडालाई मन्दिरमा शरण दिएर घोडा बनाएर राखेको बताइन्छ ।

बहुरुपी घोडा मात्र नभएर यो क्षेत्रमा बास लिएका अरु देवतामाथि समेत भूमिराजले शासन गर्दै उचित व्यवस्थापन गरेर राखेको धार्मिक विश्वास छ ।

– यस समाचारको श्रोत : Online Khabar हो ।