युग सुहाउँदा न्यू एलिटहरूको व्यग्र प्रतीक्षा

कुनै पनि समाज एलिटविहीन हुँदैन। हरेक समाज सञ्चालनमा एलिट वा एलिट समूहको प्रभुत्व हुन्छ। आफू अनुकूलको नीति, व्यवस्था, मूल्य र मान्यतालाई स्थापित गरेर उनीहरूले आफ्नो स्वार्थ पूरा गरिरहेका हुन्छन्। हरेक नतिजा र निर्णयहरू सो समयका एलिटहरूको प्राथमिकताले निर्धारण गरिरहेको हुन्छ। यो नियम समाजमा मात्रै होइन, राजनीति, हरेक संस्था वा सङ्गठनमा पनि लागू हुन्छ। हाम्रो गाउँ, टोलदेखि हरेक देश र युएनको महासभासम्म पनि लागू हुन्छ। यो एन्टोनियो ग्राम्सीले भनेको प्रभुत्व वा हेजेमनीको अवस्थाको न्यूनतम आधार पनि हो।

जस्तै- एउटा उदाहरण हेरौं। संसारका धेरै देशहरूको तुलनामा हाम्रा विश्वविद्यालयहरूमा अनुसन्धानले कम प्राथमिकता पाउने गरेको छ। राज्यका त्यसमध्ये पनि विश्वविद्यालयभित्रका एलिटहरूलाई अनुसन्धानलाई प्रवर्धन गर्दा भन्दा कम प्राथमिकता राख्दा आफ्नो स्वार्थ पूरा हुने हुँदा अनुसन्धान पछाडि परेको हो। यस्ता उदाहरण हाम्रो समाज र राजनीतिमा प्रशस्तै भेटिन्छन्। कुनै पनि क्षेत्रमा सुधार ढिलाइ भइरहेको छ भने हामीले बुझ्नु पर्‍यो कि वर्तमान व्यवस्थालाई यथास्थितिमा राख्दा फाइदा हुन्छ भन्ने एलिटहरूको बाहुल्य छ। गठबन्धन छ। साठगाँठ छ।

अंग्रेजी शब्दकोशहरूमा एलिटलाई सम्पत्ति वा बौद्धिक क्षमतामा आधारित भएर समाजमा प्रभाव पार्न सक्ने समूह भनेर परिभाषित गरेको पाइन्छ। एलिटलाई नेपाली भाषामा प्रबुद्ध समूह भनेर अनुवाद गर्ने गरिन्छ। शब्दकोशहरूले प्रबुद्धलाई सचेत अवस्थामा रहेको, जागरूक, बुझ्नुपर्ने कुरा राम्रो बुझेको आदि भनेर अर्थ्याएका छन्। एलिट शब्दको इतिहास हेर्दा ल्याटिन भाषाको ‘छनोट गर्ने’ भन्ने अर्थ लाग्ने इलिजिरीबाट फ्रान्सेली भाषाको ‘इलिट’ हुँदै अंग्रेजीमा एलिट भन्ने शब्द बनेको देखिन्छ।

अहिले संसारभर न्यू एलिटको बहसले धेरै चर्चा पाउने गरेको छ। जब कसैलाई न्यू भनियो भने पूराना व्यक्ति वा समूह पनि पक्कै हुने नै भए। एलिटलाई दुई भागमा वर्गीकरण गरेर गरिने यस्ता छलफलमा ओल्ड वा पुराना एलिटलाई कुनै निश्चित विश्वविद्यालयको डिग्री भएका, कुनै पेशामा लामो समयदेखि रहेका, वा कुनै सामाजिक पद/उपाधि प्राप्त गरे पश्चात् निरन्तर एलिटको रूपमा स्थान पाउने एलिट निर्धारणको परम्परावादी पद्धतिबाट एलिटको तक्मा पाएका व्यक्तिहरूलाई चित्रित गर्न खोजेको देखिन्छ। हरेक देश र समाजमा समयसँगै एलिट निर्धारणका त्यस्ता मापकहरू फेरिन्छन्।

नेपालको हकमा लामो समय प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा सहभागी भएका, देशको उच्च तहमा रहेर काम गरेका प्रशासकहरूलाई एलिट मानियो। राजनीतिक नियुक्ति प्राप्त गरेका व्यक्तिहरूलाई पनि अग्र श्रेणीमा रहेका एलिट मानियो। त्यसले प्राध्यापक, शिक्षक, पूर्व कर्मचारी, पत्रकार र व्यवसायीसम्मलाई राजनीतिक नियुक्तिप्रति लालायित बनायो। कालान्तरमा उनीहरू राजनीतिमा नै प्रवेश गरे।

सारमा नेपालमा एकाद अपवाद बाहेक सार्वजनिक संस्थाका प्रमुख पदमा बसेर काम गरिरहेका वा गरिसकेका व्यक्तिहरू नै एलिट हुन् भन्ने मान्यता स्थापित भयो। अर्को शब्दमा एलिट हुन औपचारिक पद अनिवार्य जस्तै भयो। सकभर राजनीतिक नियुक्ति लिने, नसक्दा आफू भएको संस्थामा पद प्राप्ति गर्ने, त्यो पनि नहुँदा नयाँ संस्था खोल्ने रोग नै ल्यायो।

संस्थाहरू यति धेरै खुले कि देशमा कुल निजामती कर्मचारीको संख्या र गैरसरकारी संस्थाको संख्या बराबर हुन पुग्यो। किनकि पदमा नभएको व्यक्तिले समाजमा प्रभाव पार्न नै नसक्ने अवस्था भयो। तर सबै देशमा भने यस्तो हुँदैनथ्यो। जस्तै कोरियामा अध्ययन गरेको विश्वविद्यालय नै निर्णायक हुन्छन्। देशका ३-४ विश्वविद्यालयमा अध्ययन गरेकाहरूलाई समाजले एलिटको दर्जा दिएको छ। उनीहरूलाई निजी क्षेत्रमा जागिर पाउन पनि सजिलो छ। राजनीतिमा प्रवेश गर्दा पनि सफल हुने सम्भावना धेरै छ।

धेरै हदसम्म यो नियम अमेरिकामा पनि लागू हुन्छ। अमेरिकी राष्ट्रपति बाराक ओबामालाई हार्वर्ड ल स्कुल ग्राजुएट भएका अमेरिकी पुरातनवादी एलिट हुन् भन्दै अन्य पहिचान गौण रहेको वकालत गर्नेहरू धेरै छन्।

नेपालमा पनि शिक्षाको स्तर र शिक्षा प्राप्त गरेको शैक्षिक संस्थाको श्रेणीले अर्थ नै नराख्ने भने होइन। नामको अगाडि डाक्टर राख्ने, आफूले अध्ययन गरेको विश्वविद्यालयलाई धेरै प्रसंगमा जोड्ने प्रचलन यहाँ पनि छ। त्यति हुँदाहुँदै पनि उसले सार्वजनिक पदमा बसेर काम गरेको छ कि छैन नै बलियो आधार हो र एकपटक त्यस्तो पदमा बसेर काम गरेको व्यक्तिलाई पदमा पुगेको आधारमा निरन्तर एलिट मान्ने परम्परा छ।

पदको अगाडि पूर्व लगाएर सम्बोधन गर्दै त्यसलाई विशेष ग्राह्यता दिएका घटनाहरूको हामी सबै साक्षी नै छौं। अहिले राजनीतिकर्मी र उच्च तहमा रहेका प्रशासकहरूको पीएचडीप्रतिको आकर्षणको प्रमुख कारण पनि त्यही हो।

एलिट हुन सार्वजनिक पद धारण गरेको हुनैपर्ने संस्कारले एकातर्फ पद प्राप्ति गर्न जस्तो सुकै सम्झौता गर्न पनि पछि नपर्ने प्रवृत्ति प्रोत्साहन गर्ने काम भयो भने अर्को तर्फ एलिट भनेको पावर एलिट मात्रै हुन् भन्ने डरलाग्दो भाष्यलाई जबर्जस्ती स्थापित गराइयो। राजनीतिक शक्तिको धेरा बाहिर पनि एलिट हुन्छन् र ती समाजका लागि आवश्यक हुन्छन् भन्ने अवधारणा नै लोपोन्मुख छ।

तर अहिले त्यस्तो मूल्य र मान्यताप्रति धेरै प्रश्नहरू उठ्न सुरु भएको छ। हाम्रो समाज र राजनीति त्यस्ता प्रश्नहरूको उपलब्ध उत्तरहरूमा आधारित भई रूपान्तरण हुँदैछ। तर यस्तो बहसमा संसारभर अभ्यासमा रहेको न्यू एलिटको बहसले स्थान पाउनेभन्दा पनि पात्रहरू परिवर्तन गर्नु नै सबैथोक हो भन्ने अर्को डरलाग्दो भाष्य स्थापित गर्न खोजिंदैछ। हाम्रो यो अस्पष्टता, अलमल अत्यन्तै दुःखद् छ र महँगो पनि।

विश्वव्यापी रूपमा न्यू एलिटहरूका तीन विशेषताको बारेमा छलफल हुने गरेको छ। पहिला दुई विशेषताहरू व्यक्तिगत सक्षमतासँग जोडिएका छन् भने अन्तिम विशेषता उनीहरू त्यसमध्ये पनि पावर एलिटले आत्मसात् गर्ने मूल्य र मान्यता केन्द्रित छ।

पहिलो, सूचना र प्रविधिको युगमा कुनै पनि एलिटसँग चार ‘सी’ हुनु आवश्यक हुन्छ। क्रिएटिभिटी (सृजनशीलता), कम्युनिकेशन (संवाद क्षमता), क्रिटिकल थिंकिङ (आलोचनात्मक चिन्तन) र कोल्याबोरेसन अर्थात् सहकार्य क्षमता।

हाम्रो दैनिक जीवनमा दिनानुदिन उपकरण र सूचनाप्रविधिको प्रयोग बढ्दो छ। कार्यालयमा काम गर्ने पद्धतिमा आमूल परिवर्तन मात्रै भएको छैन एकै कार्यालयमा काम गरेर पनि भेट नहुने युगको उदय भइसकेको छ। परिवार र समाजको परिभाषा नै रूपान्तरणको चरणमा रहेका छन्। सूचनाप्रविधि, व्यापक बसाइसराइ, आर्थिक संरचनामा आएको रूपान्तरण आदिका कारण सृजित यस्ता तमाम नयाँ समस्यालाई समाधान गर्ने क्षमता भएका, संगठन र समाज हाँक्न सक्ने व्यक्ति नै अबको युगका एलिट हुन्।

सिक्न सक्ने क्षमता र सिक्ने बानी अबको युगको एलिटको दोस्रो विशेषता हो। कुनै समय हुन्थ्यो जहाँ एक जना मानिस एउटा जागिरमा छिरे पश्चात् एक खाले मात्रै काम गरेर सेवा निवृत्त हुन्थे। राजनीति वा समाजसेवामा रहेका व्यक्ति पनि एकै खाले काम गरेर आफ्नो जीवनभर सेवा गर्दथे। माथि उल्लेख गरे झैं रोजगारीमा प्रयोग हुने सीपदेखि प्रविधिसम्म, सामाजिक सम्बन्ध, राज्यको कामको प्रकृति, राज्य र नागरिकको सम्बन्ध हर समय परिवर्तन हुँदै छन्। त्यस्तो अवस्थामा समाजलाई हरबखत उत्पादक राख्न यसलाई नेतृत्व गर्ने एलिटसँग सिक्न सक्ने क्षमता र आचरण आवश्यक हुन्छ।

संस्थाले आफ्ना हर सदस्य, राज्यले आफ्ना हर निकाय र नागरिकलाई कसरी उत्पादक बनाउन सकिन्छ भन्ने चिन्तन राख्नुपर्दछ। जसले सबैलाई उत्पादक, सृजनशील एवं प्रभावकारी बनाउने उपायलाई बताउन सक्छ र आफ्नो स्थानमा अब्बल भएको प्रमाणित गर्दछ भने अब ऊ नै न्यू एलिट हुने हो। त्यसका लागि ऊसँग कुनै विरासत वा डिग्री आवश्यक छैन। हामी त्यो युग प्रवेशको सँघारमा छौं।

त्यस्ता एलिट, त्यसमध्ये पनि पावर एलिटसँग सूचनाप्रविधिको युग सुहाउँदो आर्थिक भिजन र लोकतान्त्रिक व्यवस्थाको संस्थागतीकरणको रोडम्याप हुनु आवश्यक हुन्छ। कुनै समय थियो राजनीतिक अधिकारहरूलाई केही समय स्थगन गरेर राज्यको प्रत्यक्ष संरक्षणमा निश्चित वस्तुको व्यापक उत्पादन र बजारीकरणबाट आर्थिक विकास हासिल गर्न सकिन्थ्यो।

हामीमध्ये धेरैले लोभ गर्ने पूर्वी एसियाका देशहरूले यस्तै गरेका थिए। तर अहिले सूचनाप्रविधि क्षेत्रमा व्यवस्थित वातावरण, पूर्वाधार र जनशक्ति विना संसारभर निर्यात गर्न सकिने वस्तुको उत्पादन असम्भव प्रायः भएको छ। कृषि सामग्रीकै निर्यातमा पनि सुकाउनेदेखि प्याकेजिङसम्म उच्च स्तरको प्रविधि प्रयोग अनिवार्य भएको छ। त्यसैले सूचनाप्रविधिको विकासलाई केन्द्रबिन्दुमा राखेर आर्थिक संरचनालाई बुझ्ने र भिजन प्रस्तुत गर्ने क्षमता अबको युगको एलिट हुन न्यूनतम आवश्यकता हो।

नेपाल जस्तो विविधताले भरिएको देशमा अहिलेको युगमा लोकतन्त्र भन्दा पृथक् शासन व्यवस्था ज्यादै महँगो देखिन्छ। नेपालले सृजनशील क्षमता भएका जनशक्ति र उनीहरूमा उद्यमशीलता विकास गरेर आर्थिक समृद्धि हासिल गर्ने नीति लिएको अवस्थामा गैर-लोकतान्त्रिक विधि हाम्रो आर्थिक रोडम्यापसँग पनि सुहाउँदैन।

तसर्थ अर्को व्यवस्था फेर्न खोज्ने होइन, यसलाई क्रमिक रूपमा लोकतान्त्रिक बनाउँदै लैजाने र संस्थागत गर्न आवश्यक आर्थिक, सामाजिक तथा राजनीतिक नीति, योजना, कार्यक्रमको बृहत् प्याकेज प्रस्तुत गर्न सक्ने एलिट नै न्यू पावर एलिट हो र आम नागरिकको नेता पनि। फेरि पनि विगतको पद वा विरासतले मात्रै त्यस्तो प्याकेज दिन सक्दैन। अहिलेको राजनीतिप्रति आम नागरिकको गुनासो वा असहमति पनि त्यही हो।

खासमा नेपाली समाज, अर्थतन्त्र र राजनीतिक हर क्षेत्र त्यस्ता न्यू एलिटहरूको व्यग्र प्रतीक्षामा छन् जसले विरोधको भाषा कम र समाधान वा सुधारको भाषा धेरै प्रयोग गरून्। उनीहरूको नेतृत्वमा सम्बन्धित संस्थाको आम सुधार र आमूल परिवर्तन गर्न सकिन्छ भन्ने विश्वास सिर्जना गर्न सकून्। जसको भाषा, सोच, आचरण, काम गर्ने क्षमता र पद्धति सो क्षेत्रका विश्व प्रसिद्ध व्यक्तिसँग तुलना गर्दा पनि केही कमि भए जस्तो नहोस्।

गायक नारायणगोपालले भन्ने गर्नुहुन्थ्यो रे- ‘गीत गाउन त बाबु गीतै गाउनुपर्दछ।’ देश बन्न पनि हर क्षेत्रमा नेतृत्व गर्ने व्यक्तिहरूले विश्वस्तरको प्रतिस्पर्धी क्षमता देखाउनुपर्दछ। हामीलाई हर क्षेत्रमा त्यस्ता धेरै एलिटहरूको खाँचो छ। तर अबको युगमा कुन विश्वविद्यालयको डिग्री छ ? कति वर्ष जेल बस्नुभयो ? तपाईं कति ब्याटको अधिकृत अरे ? तपाईं त्यो आयोगमा हुनुहुन्थ्यो कि थिएन रे ? आदि-आदि मात्रैले पुग्दैन। फिल्डमा नै नतिजा देखाउनुपर्दछ- फेरि पनि, लोकतन्त्र र व्यक्तिको स्वतन्त्रतालाई उच्च सम्मान गर्दै ।

– यस समाचारको श्रोत : Online Khabar हो ।