मधुमेहको जोखिम कसलाई बढी ?

मधुमेह एक दीर्घकालीन स्वास्थ्य समस्या हो । शरीरको प्याङक्रियाजले पर्याप्त मात्रामा इन्सुलिन उत्पादन नगर्दा वा शरीरको इन्सुलिनलाई प्रभावकारी रुपमा प्रयोग गर्न नसक्दा उत्पन्न हुने स्वास्थ्य समस्या नै मधुमेह हो ।

इन्सुलिन एक प्रकारको हर्मोन हो, जसले रगतमा ग्लुकोज नियन्त्रण गर्छ । इन्सुलिनमा आउने गडबडीले रगतमा ग्लुकोज अर्थात् चिनीको मात्रामा पनि गडबडी आउँछ । गर्भवतीको ग्लुकोज लेभल ९५ हुन्छ । अन्य व्यक्तिको सामान्य अवस्थामा १०० हुनुपर्छ वा खाना खाएको दुई घण्टापछि १४० हुन्छ । त्योभन्दा बढी भएको अवस्थालाई मधुमेह भनिन्छ । समयमै नियन्त्रण नगर्ने हो भने यसले शरीरका धेरै प्रणाली विशेषगरी स्नायु र रक्तनलीहरुमा गम्भीर क्षति पुर्‍याउन सक्छ ।

तीन दशकयता मधुमेह (टाइप टु प्रकारको) विश्वभर नै वृद्धि भइरहेको छ । विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ) को तथ्यांकअनुसार हाल विश्वभर ४२ करोड २० लाख मानिस मधुमेहबाट पीडित छन् । तीमध्ये अधिकांश न्यून तथा मध्यम आय भएका मुलुकका नागरिक हुन् । यस्तै हरेक वर्ष मधुमेहकै कारण १५ लाख मानिसको मृत्यु हुने गरेको छ । सन् २०२५ सम्म मधुमेह र मोटोपनको वृद्धि रोक्ने विश्वव्यापी लक्ष्य लिइएको छ ।

मधुमेहका प्रकार

अरु रोगजस्तै मधमेहका पनि धेरै प्रकार हुन्छन् । मुख्यतः यसलाई टाइप वान, टाइप टु, जेस्टेसनल र सेकेन्डरी गरी चार प्रकारमा बाँड्न सकिन्छ ।

टाइप वान मधुमेह : यो अटो इम्युन डिजिज हो । प्राय: बालबालिकालाई हुने यो रोग शरीरको आफ्नै प्रतिरोधी प्रणालीका कारण उत्पन्न हुन्छ । इन्सुलिन बनाउने शरीरको कोषलाई बिटा सेल्स भनिन्छ, जुन प्याङ्क्रियाजमा हुन्छ । कहिलेकाहीं शरीरको प्रतिरोधी प्रणालीले बिटा सेल्सलाई क्षति पुर्‍याउँछ र इन्सुलिन बनाउन दिंदैन । जसले शरीरमा पूर्ण रुपमा इन्सुलिन उत्पादन नहुँदा रगतमा ग्लुकोज असन्तुलित हुन्छ । टाइप वान मधुमेह भएको अवस्थामा बालबालिकामा पखाला लाग्ने, बान्ता हुने जस्ता समस्या हुन्छ ।

टाइप टु मधुमेह : झण्डै ९५ प्रतिशत मानिसलाई हुने मधुमेह टाइप टु प्रकारको हो । यो चाहिं जीवनशैली नमिलेर, मोटोपन तथा वंशाणुगत कारणले हुन्छ । आजकाल तनावका कारण पनि टाइप टु मधुमेह भएको पाइएको छ ।

जेस्टेसनल मधुमेह : गर्भवती अवस्थामा हुने मधुमेहलाई जेस्टेसनल मधुमेह भनिन्छ । गर्भ रहेको २४ हप्ता पुगेपछि हर्मोनहरुमा हुने असन्तुलनका कारण मधुमेह हुन्छ । यसले गर्भावस्था र गर्भमा रहेको शिशुलाई असर गर्न सक्छ ।

सेकेन्डरी मधुमेह : बाह्य कारणले बिटा सेल्सले इन्सुलिन बनाउन नपाउँदा उत्पन्न हुने गडबडी नै सेकेन्डरी मधुमेह हो । बढी मदिरा सेवन गर्दा, हाइपोथाइराइड हर्मोन बढी हुँदा इन्सुलिनले काम गर्न पाउँदैन । यो अन्य स्वास्थ्य समस्याका कारणले उत्पन्न हुने मधुमेह हो । उक्त रोग निको हुँदा सेकेन्डरी मधुमेह पनि निको हुन्छ ।

मधुमेह लागेको कसरी थाहा पाउने ?

मधुमेहका क्लासिक र नन–क्लासिक गरी दुई खालका लक्षण हुन्छन् । मधुमेहका बिरामीलाई बढी भोक लाग्ने, तिर्खा लाग्ने र पिसाब लाग्ने हुन्छ । यस्तो अवस्थामा राति पिसाब बढी हुन्छ । पहिले राति उठ्न नपर्नेमा सुगर हुँदा राति एक-दुई या तीन पटकसम्म पनि उठ्नुपर्ने हुन्छ । घट्ने भनेको चाहिं तौल हो । यसलाई क्लासिक लक्षण भनिन्छ ।

नन–क्लासिक लक्षण भनेको घाउ निको नहुने, थकाइ लाग्ने, रिंगटा लाग्ने हुनसक्छ । तर एउटा कुरा के बुझ्नुपर्छ भने मधुमेह भएका ५० प्रतिशत मानिसमा लक्षण हुँदैन । थाहै नपाइकन पनि मधुमेह भएको हुनसक्छ ।

कस्तो अवस्थामा परीक्षण गराउने ?

स्वस्थ मानिसले पनि वर्षमा कम्तीमा एक पटक सुगर परीक्षण गर्नु राम्रो मानिन्छ । त्यसरी परीक्षण गर्दा सामान्य हिसाबले र्‍यान्डम सुगर, फास्टिङ सुगर मात्रै नभई ‘ग्लाइकोसिलेटेड हेमोग्लोबिन’ परीक्षण गर्नुपर्छ, जसले मानिसको तीन महिनाको ब्लड सुगर लेभल थाहा पाउन सकिन्छ । जोखिम (रिस्क फ्याक्टर) का आधारमा पनि परीक्षण गर्न सकिन्छ । जस्तै- परिवारका सदस्यमा मधुमेह छ, मोटोपन छ, तनावपूर्ण जीवन छ, खानपान राम्रो छैन, शारीरिक अभ्यास गर्ने बानी छैन वा सन्तान जन्माउने योजना बनाइरहनु भएको छ भने परीक्षण गर्नुपर्छ ।

कहिलेकाहीं हामीले याद नगरेको शारीरिक अवस्था पनि मधुमेहको लक्षण हुनसक्छ । जस्तै, घाँटी फोहोर भएजस्तो, काखीमा कालो भएजस्तो देखिन्छ । यस्तो अवस्था प्रायः बालबालिकामा देखिन्छ भने महिलाहरुमा त झन् सजिलै देखिन्छ । हामी कालो घामका कारणले गर्दा यस्तो भएको हो भन्ने सोच्छौं । तर मधुमेहका कारण तथा मधुमेह हुन लागेका कारण पनि यस्ता लक्षण हुने भएकाले परीक्षण गराउनुपर्छ ।

कस्ता मानिस मधुमेहको जोखिममा ?

विगतमा ५० वर्षभन्दा माथिको उमेरका मानिस मधुमेहको जोखिममा रहेको मानिन्थ्यो । त्यसपछि ४५ वर्ष उमेरभन्दा माथिका व्यक्तिलाई हुनसक्छ भनियो । तर आजकाल ३० वर्षभन्दा माथिको उमेरका मानिसलाई पनि मधुमेह हुने सम्भावना हुन्छ । परिवारमा मधुमेह छ, बढी कमजोरी छ भने वर्षमा कम्तीमा पनि एक पटक मधुमेहको परीक्षण गर्नै पर्छ ।

कोभिड महामारीपछि मानिसको जीवनशैलीमा आएको परिवर्तनले पनि मधुमेहको जोखिम बढाउँदै गएको छ । कोभिडपछि बालबालिकादेखि वयस्कसम्मका शारीरिक अभ्यास कम भएका छन् भने बालबालिकाहरु पनि बढी समय ल्यापटप तथा मोबाइलमा बिताउने भएका छन् । विगतमा जस्तो साइकल खेल्ने, घरबाहिरका खेलमा सहभागी हुने कुरा हराइसकेका छन् । कोभिडकालमा त पढाइ, खेल, मनोरन्जन सबै ल्यापटप, मोबाइल नै थियो । यस्ता शारीरिक निष्क्रियताले पनि मधुमेहको जोखिम बढाउँछ ।

मधुमेह लाग्दा अरु रोगको जोखिम कति ?

मधुमेह लागेका आधाजसोलाई त लक्षण नै हुँदैन । मधुमेहले निम्त्याउने भनेको नै स्वास्थ्य जटिलता हो । त्यस्तो जटिलता ५, १०, १५ वर्षपछि पनि आउन सक्छ । मधुमेहले मुटु, आँखा, खुट्टाको रक्तसञ्चार तथा मिर्गौलामा समस्या ल्याउन सक्छ ।

मधुमेहका रोगीलाई हृदयघात तथा मुटुको रोग लाग्ने सम्भावना दोब्बर हुन्छ । झण्डै ९० प्रतिशत मधुमेहका रोगीको मृत्यु मुटुरोगका कारण हुने गरेको पाइएको छ । यसबाहेक संसारभर नै दृष्टिविहीन हुने कारण पनि मधुमेह पाइएको छ । यसले आँखाको पर्दा अर्थात् रेटिना बिगारिदिन्छ, जसले दृष्टिविहीन अवस्था निम्त्याउँछ ।

यस्तै, मधुमेहका रोगीमा स्ट्रोक हुने जोखिम १० देखि १५ गुणा बढी हुन्छ भने यो प्यारालाइसिस हुने कारण पनि बन्छ । अहिले पनि दुर्घटनापछि खुट्टा काट्नुपर्ने कारणमा मधुमेह नै देखिने गरेको छ । यस्तै, मिर्गौला फेल हुने प्रमुख कारण पनि मधुमेह नै हुने गरेको छ ।

ध्यान दिनुपर्ने कुरा

मधुमेह सामान्य तरिकाले हुन्छ, म नियन्त्रण गर्न सक्छु, मलाई केही भएको छैन भनिन्छ । प्रायजसो बिरामी अलिकति ग्यास्ट्रिक हुनेबित्तिकै औषधि खाइहाल्छन् । तर सुगरको औषधि खानु भन्दा खानुपर्छ र कुरौं न भन्ने चलन छ । तर यसो गर्नुहुँदैन । नराम्रो लक्षण नदेखिए पनि यसले मानिसलाई कमजोर बनाइरहेको हुन्छ र छिटो–ढिलोको कुरा, कुनै पनि बेला जटिलता निम्तिन सक्छ । यसले अंगभंग नै गराउँछ ।

अधिकांश मोटो मानिसलाई मधुमेह रोग्न लाग्ने सम्भावना बढी हुन्छ भन्ने सोच्छन् । तर मोटो-दुब्लो भन्दा पनि पेटमा बोसो बढी हुने मानिसलाई टाइप टु मधुमेहको जोखिम बढी हुन्छ । त्यसैले तौल घटाउनेभन्दा पनि पेट घटाउनतिर बढी ध्यान दिनुपर्छ ।

त्यसैले मधुमेह हुँदैमा निराश नहुनुस् । जीवनशैली मिलाउनुसु, किनभने यो जीवनशैलीको रोग हो । औषधि नियमित खानुस् । डाक्टरसँग समयमै परामर्श लिनुस् । परीक्षण गराउनुस् । लक्षण छैन भन्दैमा लापरवाह बन्नुहुँदैन । बच्चाहरुलाई पनि स्वास्थ तरिकारले हुर्काउनुस् ।

(डा. श्रेष्ठ काठमाडौं थापाथलीस्थित नर्भिक अस्पतालको सिनियर कन्सल्टेन्ट इन्डोक्राइनोलोजिस्ट हुन् ।)

यो पनि पढ्नुहोस

प्रि-डाइबेटिजलाई हल्का रुपमा नलिऔं

यो पनि पढ्नुहोस

शरीरमा कति हुनुपर्छ रक्तचाप, सुगर र कोलेस्टेरोलको लेभल ?

– यस समाचारको श्रोत : Online Khabar हो ।