लोकतान्त्रिक समाजवाद कि सामाजिक समाजवाद ?

नेपाल समाजवादी पार्टीका अध्यक्ष डा. बाबुराम भट्टराईले केही समय अगाडि अनलाइनखबरसँगको एक अन्तर्वार्तामा कम्युनिस्ट प्रणाली नरहने ठोकुवा गरेका छन्। उनले भनेका छन्, ‘तपाईंले लेखेर राख्नुहोला, अब कम्युनिस्ट प्रणाली भन्ने नै रहँदैन। किनकि त्यसको मुख्य कुरा भनेको निजी सम्पत्तिको अन्त्य हो। कम्युनिस्ट घोषणापत्रको सार साम्यवाद भनेको निजी सम्पत्तिको अन्त्य हो। तर निजी सम्पत्ति अन्त्य हुने कुरा होइन रहेछ। निजी सम्पत्तिको कारणले नै सभ्यता यहाँसम्म आइपुगेको छ।’

परन्तु डा. भट्टराईले ‘कम्युनिस्ट समाज’ को बारेमा प्रश्न उठाएर समाजवादको परिभाषा यसरी गरेका छन्— ‘माओवादी छाडेपछि मेरो प्रयत्न अब शास्त्रीय साम्यवाद होइन, समाजवाद मात्रै भने पुग्छ भन्नेमा रहँदै आएको छ। नयाँ शक्ति हुँदै अहिले समाजवादी पार्टीसम्म यही प्रयोग गरेका छौं। लोकतन्त्र सहितको समाजवादमा तीन तत्व हुन्छन्– स्वतन्त्रता, समानता र समृद्धि। यही प्रणाली नै अहिलेको युगको समुन्नत समाजवाद हो।’

वैज्ञानिक समाजवाद अर्थात् कम्युनिज्मका सूत्रधार स्वयं कार्ल मार्क्सले भनेका छन्- ‘सम्पत्ति विना उत्पादन हुन सक्दैन, तसर्थ निजी सम्पत्ति खासरूप हो। जबकि इतिहासको सम्पत्ति आधारभूत हुन्।’

मार्क्सको विचारमा पूँजी र पूँजीपति हुनु नराम्रो होइन। पूँजीपति हुनुको तात्पर्य व्यक्तिगत मात्र होइन, बरू सामाजिक स्थान ग्रहण गर्नु पनि हो। पूँजी एक सामूहिक उपज हो। समाजका अनेक सदस्यहरूको प्रयासले मात्र, अन्त्यमा समाजका सबै सदस्यहरूको प्रयासले मात्र त्यसलाई गतिशील तुल्याउन सकिन्छ।

मार्क्सले अझ स्पष्टता साथ पूँजीको सामाजिक चरित्रबारे भनेका छन्— ‘पूँजी व्यक्तिगत मात्र होइन, सामाजिक शक्ति हो। यदि सामाजिक सम्पत्तिमा परिणत हुन्छ भने अर्थात् त्यसलाई समाजका सबै सदस्यहरूको हक लाग्ने सम्पत्तिको रूप दिइन्छ भने त्यो व्यक्तिगत स्वामित्वको सामाजिक रूपान्तरण होइन, खाली सम्पत्तिको सामाजिक रूप बदलिन्छ, त्यसको वर्गीय रूप गुमाउँछ।’

कार्ल मार्क्सका उपरोक्त विचार नै वैज्ञानिक समाजवादको अर्थ-राजनीतिको वैचारिक आधार हुन् भन्ने सवालमा मार्क्सवादीहरूमा कतै कुनै द्विविधा छैन। तर वैज्ञानिक समाजवाद बुझ्ने र लागू गर्ने सन्दर्भमा भने विविधता रहेका छन्।

सोभियत समाजवादी क्रान्ति हुँदै चिनियाँ सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिसम्मको वैज्ञानिक समाजवादी प्रयोगहरू भिन्न–भिन्न परिवेश र स्वरूपमा लागू गर्ने प्रयास भएका हुन्। तर ती सबै प्रयासहरू समाजवादको अभ्यासका रूपमा स्थापित रहिरहेका छन्। वर्ग–संघर्षको यी महान् संघर्षलाई कसैले कसरी नकार्न सक्छ होला !

कम्युनिस्ट अर्थात् समाजवादी समाज असम्भव होइन। तर यसको भाष्य र प्रयोगमा भने विरोधाभासहरू रहिरहेका छन्। पेरिस कम्युनलाई निश्चय नै कम्युनिस्टहरूको कम्युनिज्मको मोडल मानियो, जुन कम्युनको सुरुआती थियो। त्यसको विकसित र रुपान्तरित कम्युनिज्म चिनियाँ सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्ति हो। यो मान्न भने प्रायः कम्युनिस्ट पार्टीहरूले अस्वीकार गरे।

सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्ति त्यसभन्दा पहिले सम्पन्न भएको अग्रगामी महान् छलाङका समयमा प्रयोग भएको ‘कम्युन प्रणाली’ भन्दा विकसित थियो। त्यसमा राज्य र पार्टीको नोकरशाही विरुद्ध जनसमुदायको समानान्तर समाजको विकास गरेका थिए। त्यसैको मानवीय विकासको आधारमा आजको समुन्नत चिनियाँ समाज खडा भएको छ।

जनवादी-राष्ट्रिय क्रान्ति हुँदै अग्रगामी महान् छलाङ एवं सांस्कृतिक क्रान्तिसम्मको प्रयोग र विकासले तयार पारेको मानविकी विकासको आधार विना एक सय वर्षमा युरोप, अमेरिकी विकासको हाराहारीमा पुग्न पूँजीवादको बलबुताले मात्र सम्भव थिएन, जो मान्छेहरू सोच्ने गर्छन्।

सांस्कृतिक क्रान्तिकालमा राजनीतिक, आर्थिक र सामाजिक रूपमा स्वतन्त्र समाजको सर्वोच्चता स्थापित गरिएको थियो। समाजवादी समाज निर्माणका लागि पार्टी र राज्यसंयन्त्र साधक होइन, बाधक रहेको पुष्टि सांस्कृतिक क्रान्तिले गरेको थियो।

हाम्रो समाजमा समाजवादको आफू अनुकूल व्याख्या गरेर घुमिफिरी पूँजीवादी लोकतान्त्रिक समाजवादमा पुर्‍याउनेहरूको बोलवाला छ। उनीहरूको वर्गसंघर्ष होइन, ‘मेलमिलाप, सहयोग, सहकार्य’ मा जोडबल हुने गर्छ।

वास्तविकता यो हो कि अहिले झन् झनै उत्पीडन, शोषण, अन्योल र अराजकता व्याप्त छ। राज्य-पार्टीका संयन्त्र जनताको आँखामा, मनमा भ्रष्ट र पदलोलुप देखिन्छन्। भलै कतिपय राज्य, सरकार प्रमुख अधिकारी र दलका नेताहरूका कम बेसी असल, नैतिकवान् र जनपक्षीय होलान्। यही कारणले पनि सामाजिक विकल्प अनिवार्य छ।

जबदेखि पूँजी निर्माण र पूँजीवादी समाज अस्तित्वमा आयो, तबदेखि नै मजदुर, किसान तथा श्रमिक समुदायको समतामूलक समाज अस्तित्वमा रहिआएको छ। सबै शोषित वर्ग, उत्पीडित समुदायहरू पूँजीवादको चरम अवस्था अर्थात् सर्वत्र एकाधिकार र उत्पीडनको शिकारबाट उन्मुक्ति प्राप्त गर्न आज पनि विश्वव्यापी आन्दोलित छन्। यी सबैको साझा उद्देश्य समतामूलक, समुन्नत सामाजिक समाज हो।

नेपालमा जनयुद्धको घोषित उद्देश्य पूरा भएन, यसको अर्थ समाज विज्ञान नै गलत भएको भने होइन। त्यो संघर्षको एक रूप थियो। संघर्षको एउटा रूप र तरिका असफल हुनुको अर्थ विचारधारा वा सामाजिक विज्ञान असफल भएको मानिंदैन। समुन्नत सामाजिक समाजको अर्थात् कम्युनिज्मको विचारधारा असत्य हुन सक्दैन। बरु वर्गीय समाज विकासको अन्तरविरोधहरूले त्यसको आवश्यकता र औचित्य पुष्टि गरिरहेछ।

त्यो वैज्ञानिक समाज स्थापनाका निमित्त संघर्षका अनेक रूपहरूको प्रयोग सँगसँगै समानान्तर रूपले स्वाधीन स्वायत्त सामाजिक समाजको निर्माण र विस्तारमा ठोस र घनीभूत ढंगबाट मिहिनेत गर्नुपर्ने छ। राज्य सत्ता र सरकारमा पहुँच र वर्चस्व कायम गरेर विकास बजेटबाट गाउँ-ठाउँको विकास गरेर, बाँडेर समाजवादको आधार बन्ने होइन, बरु पूँजीवादलाई मात्र बलियो बनाउँछ। न त सामाजिक सुरक्षाको राहत र सुधार कार्यक्रमहरूले समाजवादी आधार तयार हुन्छ।

जुन कम्युनिस्ट पार्टीहरूको बुझाइमा अझै पनि पूँजीवादको विकास विना समाजवादको कल्पना पनि गर्न सक्दैनन्। जबकि पूँजीवाद र समाजवाद विपरित ध्रुव हुन्। जसले एक अर्कोलाई निषेध र ध्वंस गर्न सम्पूर्ण शक्ति लगाउँछ।

लेनिनको ‘पूँजीवादको बाटो भएर समाजवाद पुग्ने’ सिद्धान्तको प्रयोग गरेर सोभियत समाजवादको स्वरूप निर्माण भएको थियो। त्यसैलाई नमूना मानेर चीन समेत विश्वभर त्यो विचार ‘पूँजीवादी चरण’ अर्थात् ‘जनवादी-क्रान्ति’ लाई न्यूनतम कार्यक्रम मानेर पूँजीवादका लागि सम्पूर्ण समर्पण गरियो। तत्कालीन विश्व परिवेशको अवसरमा चिनियाँ, कोरियन र भियतनामी क्रान्ति बाहेक प्रायः अधिक देशमा राष्ट्रिय जनवादी क्रान्ति अधुरो रहे।

पूँजीवादको वैश्विक अर्थ-राजनीतिक व्यवस्थाको युगमा फेरि पूँजीवादी क्रान्ति र आधारको औचित्य कसरी पुष्टि हुन्छ ? जबकि प्रारम्भदेखि नै समाजवादको लागि समाजवादी अर्थ-राजनीति, सांस्कृतिक र सामाजिक आधारको निर्माण तथा सृजना आवश्यक हुन्छ। यो समाजवादी आन्दोलनको अनुभवले पुष्टि गरेको छ।

जसरी पूँजीवादी समाजभित्र समाजवादी विचार र आधार अंकुरित हुन्छन् त्यसरी नै समाजवादी समाज भित्र पनि पूँजीवादी अवशेष जीवित, पुनर्जीवित तथा अस्तित्वमा सदिऔंसम्म रहिरहन्छन्। यसकारण पूँजीवाद र समाजवाद वर्गीय समाज रहँदासम्म शान्तिपूर्ण, जुझारु र सशस्त्र संघर्षको सहअस्तित्वमा रहन्छ।

यसकारण पूँजीवाद र समाजवाद वर्गीय समाज रहँदासम्म शान्तिपूर्ण, जुझारु र सशस्त्र संघर्षको सहअस्तित्वमा रहन्छ। यसको अर्थ हो कि पूँजीवादी व्यवस्था तथा राज्य-सरकार नियन्त्रित राष्ट्र-राज्यमा समाजवादी समाजको अस्तित्व र अभ्यास सम्भव हुन्छ, यो समग्र अर्थ-राजनीति तथा सामाजिक क्रान्तिको रूपमा निरन्तर जारी रहन्छ।

समाजवादी समाज, सत्ता अभ्यास र सरकार अन्तर्गत पूँजीवादको अवशेषलाई अस्वीकार वा निषेध गर्न सकिंदैन। पूँजीवाद र समाजवाद सहअस्तित्वमा कैयौं दशक र शताब्दीसम्म प्रतिस्पर्धात्मक रूपमा कायम रहनेछ भन्ने सच्चाइलाई मनन् गर्नु आवश्यक छ।

यसको यो पनि अर्थ हो कि वर्तमान विश्व व्यवस्थामा राज्यसत्तामाथि पूर्ण वर्चस्व विना पनि असंख्य संख्यामा समाजवादको अभ्यास गर्न सम्भव छ। पूँजीवादी समाजसँग प्रत्यक्षरूपले प्रतिस्पर्धा गर्न सम्भव छ। माथिबाट राजनीतिक हस्तक्षेप र तल आधारमा जनसमुदायको राजनीतिक सशक्तीकरण (दलीय नोकरशाही मुक्त) सामाजिकता स्वाधीन स्वरूपको आर्थिक विकास (वित्तीय बजार नियन्त्रण मुक्त तथा अन्तर निर्भर अर्थव्यवस्था) मा आधारित जनसमाजको अभ्यासले जनसमुदायलाई समाजवाद उन्मुख बनाउनेछ। तर यसको लागि सांस्कृतिक क्रान्तिकालमा अभ्यास गरे झैं श्रमजीवी जनतालाई नै राजनीतिको मियो अर्थात् मेरूदण्ड जनतालाई नै बनाउनुपर्नेछ।

जसरी समाज विकास विविधता र अन्तरविरोधी हुँदै विकासमान छ, त्यसैगरी समाजमा उत्पादन र वितरणमा विविधता र असमानता जारी रहन्छ। व्यक्तिको स्वतन्त्र विकास, मानिसको चेतनामा असमान विकास, सामाजिक विविधता सांस्कृतिक रुपान्तरणका विषयहरूले समाज विकासको स्वरूप र चरित्रलाई निर्धारण गर्छ।

समाजका चालक शक्ति जनताको सामाजिक, सांस्कृतिक र आर्थिक स्तर र आपूर्तिले निर्धारण गर्छ। जनताको क्रय क्षमताको वृद्धि उसको उत्पादकत्व क्षमतामा भरपर्छ भने वैज्ञानिक समाजवाद सम्पत्ति वा निजत्वरहित कसरी कल्पना गर्न सकिन्छ ? जबकि व्यक्तिको स्वतन्त्र विकासले मानिससँग रहेको अपार क्षमता र गुणलाई समाज विकासमा कसरी लागू गर्ने यो नै वैज्ञानिक समाजको चुनौती बन्न जान्छ।

निश्चय हो कि वैज्ञानिक समाजवाद बारे देश, परिस्थिति, समय, काल तथा समाज विकासको आधारमा परिभाषित र प्रयोग हुन्छन्। समाजवादी पनि वर्गीय हुन्छन्। एकथरी जसलाई पूँजीवादी समाजवाद भन्न सकिन्छ, जो जो यथास्थितिको राज्य व्यवस्थामा पहुँच वा वर्चस्व बनाउन सक्दछ।

प्रायः ती सबै राजनीतिक शक्तिहरूले राज्यद्वारा संरक्षित पोषित वर्ग समुदाय बुर्जुवाहरूको पूँजी नियन्त्रित र व्यक्ति केन्द्रित समाज अर्थात् पूँजीवादी समाजवाद (समाजवादी ब्राण्ड मतदाताको बजारमा) बिकाउ छ, को पुर्पक्ष गर्दै आएका छन्।

अर्को समाजवाद जो शोषण उत्पीडनबाट मुक्त अर्थात् स्वाधीन, स्वावलम्बी, स्वाभिमान जनसमुदाय श्रमजीवीहरूको सामाजिक समाज। जहाँ पूँजी, सम्पत्ति र प्रत्येक व्यक्तिको विकास सामूहिकता, सामाजिकता र मानव-प्रकृति विज्ञानको हितमा केन्द्रित हुन्छन्।

यस्तो समाज सामाजिक सामुदायिक सर्वोच्चता होओस्; राज्य व्यवस्था र पार्टी अस्तित्व निमित्त सहयोगीमा सीमित होस्; समाजका चालक स्वयं सामाजिक समुदायमा निहित होऊन्। यी मान्यतालाई नै समतावादी सामाजिक समाजवाद मान्न सकिन्छ।

जसरी समाज विकास विविधता र अन्तरविरोधी हुँदै विकासमान छ, त्यसैगरी समाजमा उत्पादन र वितरणमा विविधता र असमानता पूँजीवादको अवशेष रहँदासम्म युगौंयुगसम्म जारी रहन्छ। जसरी वर्तमानमा एक समाज, एक परिवारमा समेत प्रत्येक व्यक्ति विशेष विविधता सोच्ने विचार बौद्धिकता, उत्पादन, श्रम क्षमतामा असमानता हुने गरेका छन्। यही परिवेश समाजवादी समाजमा पनि रहिरहन्छन्।

यस हिसाबले समाजवादी समाजमा झनै सम्पूर्ण मानिसहरू पूर्णरूपले बौद्धिक, मानसिक, शारीरिक र बहुआयामिक श्रम तथा उत्पादन क्षमताको विकास अनिवार्य हुनुपर्नेछ। न कि अहिले राज्यद्वारा पालित, पोषित र आश्रित भोटबैंक जस्तो। यसकारण प्रत्येक मानिसको उत्पादकत्व, श्रम क्षमताको विकासले उसको क्रय क्षमताको विकास गराउँछ र उसको आवश्यकता स्वयं पूर्ति गर्न सक्षम हुन्छन्। त्यही समाज नै उन्नत, सु-संस्कृत र समृद्ध मानिन्छ। त्यही समाज नै वैज्ञानिक समाजको विकसित रूप होला।

यहाँ निजत्वको विलोप हुँदैन परन्तु प्रत्येक मानिसको व्यक्तित्व विकासको आधार र व्यवस्था हुने सामाजिक आर्थिक व्यवस्था हुनुपर्छ न कि अहिलेसम्म परिकल्पना र अभ्यास गर्दै आएको पार्टी र राज्य नियन्त्रित निर्देशित र संरक्षित भनिएको ‘समाजवाद’ ले श्रम शक्तिप्रधान तथा स्वाधीन स्वाभिमान समाजको विकास र विस्तार दुवै सम्भव भएनन् र हुँदैन पनि।

व्यक्तिको स्वतन्त्र विकास, मानिसको चेतनामा असमान विकास, सामाजिक विविधता, सांस्कृतिक रुपान्तरणका विषयहरूले समाज विकासको स्वरूप र चरित्रलाई निर्धारण गर्छ। समाजका चालक शक्ति जनताको सामाजिक, सांस्कृतिक र आर्थिक स्तर र आपूर्तिले निर्धारण गर्छ। जनताको क्रय क्षमताको वृद्धि उसको उत्पादकत्व क्षमतामा भरपर्छ भने वैज्ञानिक समाजवाद सम्पत्ति वा निजत्वरहित कसरी कल्पना गर्न सकिन्छ ? जबकि व्यक्तिको स्वतन्त्र विकासले मानिससँग रहेको अपार क्षमता र गुणलाई समाज विकासमा कसरी लागू गर्ने यो नै वैज्ञानिक समाजको चुनौती बन्न जान्छ।

वर्गीय समाजमा ‘समाजवाद’ पनि वर्गीय हुन्छ। पूँजी र निजी सम्पत्तिको अस्तित्व समाजमा स्थापित भए सँगसँगै वैकल्पिक सामाजिक समाज पनि अस्तित्वमा रही आएको छ। आज पनि पूँजीको प्रभुत्व र राज्यको विस्तार नपुगेको गाउँ-ठाउँमा परम्परादेखिको सामाजिक समुदायको समाज अस्तित्वमा छन्।

ती समाजहरू पूँजीवादी समाजवादका उन्नत र समृद्ध भनिएका समाज भन्दा कैयौं गुणा सामूहिकता सांस्कारिक शान्ति र स्वतन्त्रताको अद्भुत अनुभूति गर्दछन्। यद्यपि त्यहाँका समुदायमा भौतिक विपन्नता र कठिनाइ भोग्न बाध्य छन्। यदि त्यो समाजको सम्पदा र श्रमशक्तिको सही सदुपयोग गर्न स्वाधीन हुने हो भने ती उन्नत समाजमा बदलिने छन्।

लेखक माओवादी नेता हुन्।

– यस समाचारको श्रोत : Online Khabar हो ।