वृद्ध भत्ता होइन, सुरक्षित आवास देऊ

गएको ३० अगस्त, २०२४ को दिन समाचारमाध्यमहरूले एउटा समाचार प्रसारण गरे, जसमा भनिएको थियो- ‘जापानको प्रहरीले सार्वजनिक गरेको रिपोर्ट अनुसार सन् २०२४ को पहिलो आधा वर्षमा जापानमा करिब ४० हजार व्यक्तिहरूको घरमा एक्लै मृत्यु भएको छ।’

अन्तर्राष्ट्रिय समाचारमाध्यम बीबीसीद्वारा प्रसारण गरिएको उक्त समाचार अनुसार तीमध्ये करिब ४ हजार शवहरू एक महिना अगाडि मृत्यु भएका व्यक्तिहरूको थियो भने १३० शव एक वर्ष अगाडि गायब भएका मानिसहरूको थियो। समाचार अनुसार उक्त तथ्यांक जापानको प्रहरी विभागबाट सार्वजनिक गरिएको थियो।

यसरी जापानीहरू एक्लै मृत्युवरण गर्नुको कारण उनीहरू एक्लै बस्ने, उनीहरूबारे कसैलाई थाहै नहुने र मरिसक्दा पनि सोधखोज गर्ने परिवार वा नजिकका व्यक्तिहरू नहुनु हो। जापानको हालको एउटा मुख्य समस्या भनेको वृद्धहरूको जनसंख्यामा वृद्धि हुनु पनि हो।

उपरोक्त समाचार पढेपछि मन निकै झस्किएको थियो। किनकि नेपालमा पनि पहिलेको जस्तो पारिवारिक नेटवर्क नभएको, संयुक्त परिवार त निमिट्यान्नै भएको अवस्था, सन्ततिहरू बसाइँ सरेर अन्य मुलुकमा स्थायी बसोबास गर्दै जाने अवस्था बढ्दै गएकोले यहाँ पनि ज्येष्ठ नागरिकहरूको स्थिति चिन्ताजनक हुँदै गएको देखिन्छ।

ज्येष्ठ नागरिकहरूको त्यो स्थिति जापानमा मात्रै होइन, चीनमा पनि बढ्दो छ। चीनमा सन् १९८० देखि २०१६ सम्म चिनियाँ सरकारले अपनाएको एक परिवारले एउटा मात्रै बच्चा जन्माउन पाउने नीतिले त जनसंख्या मात्रै होइन, समाजको स्वरूपमै दिगो रूपमा नकारात्मक असर पर्न थालेको छ। यद्यपि, हाल चीनले एउटा परिवारलाई तीन वटासम्म बच्चा जन्माउन पाउने अनुमति दिएको छ।

पहिलेको ‘एक बच्चा नीति’ले समाजमा छोरीहरूको संख्या घट्दै गएको तथ्यांक सार्वजनिक भएको थियो। चीनको कतिपय ग्रामीण इलाकाहरूमा परिवारमा छोराहरूको संख्या छोरीहरूको भन्दा ३/४ प्रतिशतले कम भएको पनि देखिएको थियो। विश्व स्वास्थ्य संगठनको प्रतिवेदन अनुसार सन् २०४० सम्ममा चीनको २८ प्रतिशत जनसंख्या ६० वर्षभन्दा माथिका हुनेछन् भने चीनमा प्रजनन् दरमा कमि हुँदै गएको छ।

चीनमा यो स्थिति आउनुको एउटा कारण, चीनमा मानिसहरूको आयु बढ्दै जानु पनि रहेको मानिन्छ। यसले गर्दा देशले सामाजिक-आर्थिक विकास र पब्लिक हेल्थमा चुनौती बेहोर्नुपर्नेछ।

अमेरिकाको स्थिति पनि त्यति फरक छैन। अमेरिकी सेन्सस ब्युरोका अनुसार सन् २०३० सम्ममा अमेरिकी कुल जनसंख्याको २१ प्रतिशत ६५ वर्षभन्दा माथिको उमेरका जनसंख्या पुग्नेछन्। त्यो भनेको हालको अनुमानित तथ्यांक अनुसार ७ करोड ३० लाख हुनेछन्। यसरी ज्येष्ठ नागरिकको संख्या बढ्दै जाँदा सरकारलाई सोसियल सेक्युरिटी र मेडिकेयर जस्ता कार्यक्रम बढाउँदै जानुपर्नेछ र यसको लागि आर्थिक भार निकै ठूलो हुनेछ।

यस उठाउन लागिएका कुराहरू अरू देशका लागि होइनन्; नेपालकै कुरा गर्न लागिएको हो। यसै सन्दर्भमा केही महिना अगाडि, काठमाडौं महानगरपालिकाले एउटा सर्वेक्षणको प्रतिवेदन सार्वजनिक गरेको थियो, जसअनुसार नेपालबाट छोराछोरी विदेशिने आमाबाबुहरूले एक्लो महसुस गर्ने, डिप्रेसनको शिकार हुने तथ्यहरू समाचारमा आएको थियो।

हुनत, त्यो सर्वेक्षण त्यति ठूलो एरियामा गरिएको होइन; काठमाडौं महानगरपालिकाको शहरी योजना आयोग मातहतमा ‘मेट्रोपोलिटन रिसर्च फेलोसिप’ अन्तर्गत गरिएको उक्त सर्वेक्षणमा जम्मा ५०९ जना ज्येष्ठ नागरिकलाई समेटिएको थियो।

तापनि, हामी आफ्ना वरिपरि, गाउँघर, शहरबजारतिरको अवस्था देखेर पनि हाम्रो समाजको बदलिंदो स्वरूपको आकलन गर्न सक्दछौं। यसको उदाहरण, भर्खरै सकिएको दशैंको टीकाको अवसरमा सामाजिक सञ्जालहरूमा पोस्ट गरिएको तस्बिरहरूले पनि के देखाउँछ भने-नेपालीहरू, त्यसमा पनि युवा जमातको संख्या नेपालमा भन्दा विदेशमा धेरै देख्न सकिन्छ।

उपरोक्त सबै तथ्य र तथ्यांकले के देखाउँछ भने, ज्येष्ठ नागरिकको भविष्यकोबारेमा राम्रो र व्यवहारिक नीति निर्माणको एकदम जरुरत भैसकेको छ। नेपालको कानूनमा ६० वर्ष माथिका व्यक्तिहरूलाई ज्येष्ठ नागरिक मानिन्छ। राष्ट्रिय जनगणना २०७८ अनुसार नेपालको कुल जनसंख्याको १०.२१ प्रतिशत जनसंख्या ज्येष्ठ नागरिकको छ।

कुनै पनि देशमा १४ प्रतिशतभन्दा माथिको संख्यामा ज्येष्ठ नागरिक छन् भने त्यस्तो समाजलाई ‘ज्येष्ठ नागरिकको समाज’ भनिने रहेछ। धन्न नेपालको अवस्था त्यहाँसम्म पुगिसकेको छैन।

नेपालको संविधान २०७२ को धारा १८ ले सबै नागरिकलाई समानताको हकको प्रत्याभूति गरेको छ, जसमा ज्येष्ठ नागरिकहरू स्वत: समेटिन्छन्। त्यसैगरी, धारा ४१ ले ज्येष्ठ नागरिकलाई राज्यबाट विशेष संरक्षण र सुरक्षाको हक र धारा ४३ ले सामाजिक सुरक्षाको हकको कुरा गरेको छ।

त्यसबाहेक, ज्येष्ठ नागरिक सम्बन्धी ऐन, २०६३; ज्येष्ठ नागरिक पहिलो संशोधन ऐन २०७९ ले पनि ज्येष्ठ नागरिकहरूको पालनपोषण, सुरक्षा आदिको बारेमा राम्रो व्यवस्था गरेको छ; तर, अन्य ऐन कानूनहरू जस्तै, यो पनि हात्तीको देखाउने र चपाउने दाँत फरक–फरक भएको जस्तै भएर रहेको छ।

कार्यान्वयन पक्ष जता पनि त्यत्तिकै फितलो भए झैं, यहाँ पनि त्यस्तै देखिन्छ। कानूनले त कतिसम्म भनेको छ भने, सार्वजनिक पद धारण गरेका व्यक्तिहरूले ज्येष्ठ नागरिकमाथि कुनै पनि अपराध गरेको खण्डमा प्रचलित सजायमा थप ३० प्रतिशतले वृद्धि हुनेछ र त्यो दोहोर्‍याउँदै गएमा प्रत्येक पटक १० प्रतिशतले थप हुँदै जानेछ। तर, जीवनको उत्तरार्धमा पुगिसकेका ज्येष्ठ नागरिकहरू यसै पनि थकित र गलित भइसकेका हुन्छन् भने, उनीहरू कता उजुरी गर्न जाउन् ?

फेरि उनीहरूलाई सधैं, आफ्नो दुःख भन्दा ठूलो परिवारको इज्जत जोगाउने ध्याउन्न हुन्छ। अनि त मानसिक, आर्थिक र अझ शारीरिक तनाव दिन समेत नहच्किने आफ्नै सन्तान वा नजिकका व्यक्ति विरुद्ध उनीहरू किन बोल्थे ! बरु डराएर चुपचाप सहन्छन्।

त्यसैले, अब सरकारले महिनाको चार हजार वृद्ध भत्ता दिएर आफ्नो दायित्व पूरा भयो भन्ने सोच राख्ने होइन कि, त्यसको बदला सुविधासम्पन्न ज्येष्ठ नागरिक आवास गृहहरू खोल्न जरूरी भइसकेको छ। ती आवास गृहहरू सुविधासम्पन्न भन्नाले होटलका कोठा जस्ता भन्न खोजिएको होइन।

त्यहाँ प्रत्येक व्यक्तिको शौचालय सहितको एउटा कोठा होस्, खाना मेसमै पाकोस्, निश्चित समूहलाई हेर्न ‘अन-कल’ नै भए हुन्छ, डाक्टरको प्रबन्ध होस्। हरेक दिन, ती ज्येष्ठ नागरिकलाई एक्सरसाइज गराउने, केही मानसिक कसरत गराउने व्यवस्था होस्। सक्नेले पैसा तिरेर बसुन्; नसक्नेलाई निःशुल्क राखियोस्।

ज्येष्ठ नागरिकहरू आफ्नो उमेर समूहका मानिसहरूसँग बस्न पाउँदा, उनीहरूलाई हुने डिप्रेसन पनि कम हुनसक्छ। यसरी समूहमा बस्दा एक्लोपनको पीडाबाट मुक्ति पाइन्छ। अहिले पनि पशुपति वृद्धाश्रममा त सरकारले गरिनै राखेको छ। केही समय पहिले त्यहाँ पुग्दा, त्यहाँ बस्नेहरूले उडुस आतंकको कुरा गर्दै हुनुहुन्थ्यो।

हुनत, त्यहाँका कतिपय व्यक्तिहरू अर्को ठाउँमा तयार भएको भनिएको घरमा सर्न चाहनुहुन्न; कारण, उहाँहरू पशुपति परिसरमै प्राण त्याग्न चाहनुहुन्छ। अर्को कुरा, त्यहाँ बस्नेहरूको आर्थिक स्थिति निकै कमजोर पनि छ।तर यहाँ सुझावको लागि राखिएको ज्येष्ठ नागरिक आवासको प्रस्ताव पैसा तिरेर बस्न सक्ने र चाहनेहरूका लागि भनिएको हो। सरकारले नै त्यसरी पहल गर्‍यो भने, कतिपयले आफ्नो सम्पत्ति पनि दानमा दिन सक्नुहुन्छ होला ! त्यतातिर किन नसोच्ने ?

सन् २०२३ को नुएम्बो डटकमको ‘हेल्थ केयर इन्डेक्स’को तथ्यांक हेर्दा, विश्वका ९४ वटा देशमध्ये एशियामा ताइवान ८५.९ प्रतिशतको र्‍यांकिङमा आउनेरहेछ भने, अफ्रिकाको साउथ अफ्रिकामा सबैभन्दा राम्रो ‘एल्डरली केयर’ रहेछ। विश्वको एक नम्बर एल्डरली केयरमा नर्वे, स्विडेन, स्विट्जरल्याण्ड, जर्मनी, क्यानडा, युएस र ग्रेट ब्रिटेन क्रमैसँग पर्ने रहेछन्।

अहिलेको समयमा ६० वर्ष पुग्ने बित्तिकै मान्छे अशक्त र कमजोर भइहाल्दैन; मानिसले उमेरको त्यो बेलासम्म सिकेको, जानेको कुरा, ज्ञान, सीप आदि आफूपछिका पुस्ताहरूसँग बाँड्ने एउटा निकाय तयार गर्न सक्यो भने त्यसको लाभ समाजको एक हिस्सालाई मिल्नेछ। यसको लागि कुनै ठूलो आर्थिक भार या केही चाहिने छैन।

स्थानीय निकायले एउटा सानो युनिट खोलेर, समाजमा स्वयंसेवकको रूपमा आफ्नो समय र ज्ञान बाँड्न चाहनेहरूको नाम र विषय रजिस्टर्ड गराइदिन सके हप्ताको एकदिन स्कूल वा अस्पतालमा बसेर चाहिएको सानातिना सेवाहरू प्रदान गर्ने जनशक्ति जुट्नेछ।

यसको मतलब औषधोपचारको काम गर्ने भनेको होइन, अस्पतालमा आउने, सिस्टमसँग अनभिज्ञ सेवाग्राहीहरूलाई उनीहरूले रोजेको ठाउँ देखाइदिने, कसैलाई ह्विलचेयरमा यताउता लगिदिन पर्‍यो भने लगिदिने जस्ता काम पनि गर्न/गराउन सकिन्छ। यसबाट, ज्येष्ठ नागरिकहरू पनि कुँजिएर, डिप्रेस्ड भएर एउटा कुनामा दिन कसरी कटाउँ भनेर बस्न पर्दैन भने चलायमान भैरहँदा, उनीहरूको मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्य पनि स्वस्थ रहिरहन्छ। देख्दा झिनामसिना लाग्ने यस्ता कुराहरूले उनीहरूले एक्लो र असहाय महसुस पनि गर्दैनन्।

लेखको बिट मार्दै गर्दा यहाँ २०१७ अगस्त १४ मा भारतको इण्डिया टूडे पत्रिकामा प्रकाशित एउटा अति नै दुःखपूर्ण घटना उल्लेख गर्न मन लाग्यो। समाचारमा लेखिए अनुसार, भारतको मुम्बई निवासी ६३ वर्षीया आशा साहनीको लास, उनको लोखण्डवाला कम्प्लेक्समा भेटियो। लास भेटिंदाको अवस्थामा लास भन्नु मात्रै थियो; मासु गलेर स्केलिटन भइसकेको थियो।

उनी त्यहाँ आफ्नो पतिको साथ बस्थिन्; सन् २०१३ मा पतिको निधन भएपछि, उनले आफ्नो एक मात्र छोरा, अमेरिका निवासी रितुराज साहनीलाई ‘ओल्ड एज होम’मा सर्न चाहेको बताएकी रहिछन्। तर, न त समयले साथ दिएछ, न छोराले।

आशाले सन् २०१६ को अप्रिलमा आफ्नो मृत्युको जिम्मेवार कोही नभएको सुसाइड नोट लेखेर प्राण त्यागिछन्। छोराले उताबाट फोन गर्दा फोन लागेन, एक वर्षदेखि फोनको स्विच अफ रहेछ।

एक वर्षपछि छोरा आउँदा आमाको स्केलिटन सोफामा भेट्छन्। यो कुनै सिनेमाको कहानी होइन; भएको घटना हो। त्यसैले, यहाँ पनि त्यस्तो स्थितिको सामना गर्न नपरोस् भन्ने चाहने हो भने, ज्येष्ठ नागरिकहरूलाई सामूहिक रूपमा बस्न मिल्ने व्यवस्था गर्न जरूरी भइसकेको छ ।

– यस समाचारको श्रोत : Online Khabar हो ।