हामीले बिराएको कृषि कर्मको बाटो

१०/१२ हजार वर्ष पहिले गहुँ र गाईसँगै घरायसी बनाउने कार्यबाट सुरु भएको खेतीकर्म किसानको खासगरी; महिलाको मल, पानी, बीउ र ब्याडको जतन गर्ने प्रकृतिसम्मत विवेकले निर्माण गरेको प्रविधिसँगै उन्नत भएको हो । यो मानिसको बसाइँसराइसँगै स्थानीय भूगोल र वातावरणमा थप परिष्कृत हुँदै विश्वभर फैलियो ।

मान्छेको श्रमबाट गरिने कामलाई सजिलो बनाउन आविष्कार भएका घरपालुवा जनावर, हावा र पानीको वेगबाट मात्र सम्भव भएको खेतीकर्म बाफबाट चल्ने यन्त्र बनाउन सफल भएसँगै गतिवान् भयो । यो प्रकृतिको अन्तरनिहित ऊर्जाबाट गति नियन्त्रण गर्ने मानवीय चेतनाको कोसेढुंगा थियो । यही खोजको क्रममा प्रकृति र मानवीय आयाममा भइरहेका अरू समानान्तर खोज र आविष्कारले विज्ञानसम्मत खोजको दायरा थप फराकिलो बनाउँदै कृषि कर्ममा यान्त्रीकरण गर्ने कामको नयाँ जग बसाल्यो । यो कृषि कर्मको औद्योगिकीकरणको सुरुवात थियो ।

योसँगै मानवीय उपयोग र उपभोगका लागि चाहिने उत्पादन बढाउन खेतीपातीको क्षेत्र, प्रविधि र प्रणालीहरू मात्र विकास भएनन् यिनको विस्तार गर्न उत्पादनका स्रोत र सामग्री तयार गर्ने, उत्पादित उपजको प्रशोधन गर्ने कलकारखाना, उद्योग र यिनलाई थप विकसित गर्न औद्योगिक कार्यशाला समेत विकसित भए । यसरी औद्योगीकरण भइरहेका क्षेत्रमा त्यस्ता कारखानालाई चाहिने कच्चा पदार्थ ओसारपसारको लागि यातायातका साधन र पूर्वाधार बने । यो सबैलाई गतिवान् बनाउन प्राकृतिक ऊर्जा तथा खनिज स्रोतको उत्खनन् तीव्र भयो । यही ऊर्जाबाट चल्ने प्रविधिका बलमा खानेकुरा र अन्य आवश्यकता पूरा गर्न ओसारपसार र व्यापार हुँदै बजारको वर्चस्व बढ्यो । यसले उत्पादनका साधन र स्रोतमा प्रकृति दोहनको होडबाजीसँगै बाह्य बजारको व्यापारिक नियन्त्रण बढ्यो ।

यो यात्रा यत्तिमा मात्र रोकिएन । स्रोत नियन्त्रणका लागि थप नयाँ आविष्कार र खोज भए । प्रकृति दोहनको होडबाजी र स्रोतको खोसाखोसका लागि यी खोजहरूको व्यापक दुरुपयोग समेत भयो । परिणामतः दुई ठूला युद्ध भए । विश्वयुद्धको अन्त्यले प्रकृति दोहनको भौतिक उपनिवेशको यात्रामा त रोक लगायो तर दुनियाँभरको स्रोतको भरमा निर्माण भएको विरासत भत्किने भय पालेको औद्योगिक उपनिवेशी सत्ताले निहित स्वार्थका लागि यो बाध्यकारी रोकलाई बेवास्ता गर्दै विकास साझेदारीको नयाँ जलप लगाएर ज्ञान, विज्ञान र प्रविधिलाई योजनाबद्ध विकासको अस्त्र बनायो । यो अस्त्र उपनिवेशी नियन्त्रणको सामाजिक अभियन्त्रण गर्ने कपट थियो । ज्ञान र प्रविधिको बलमा अहिले विश्व समाजको टाढैबाट अभियन्त्रण भएको छ । यो सम्भव बनाउन ताररहित सञ्चारप्रविधिको विकासले सम्भव बनाएको हो । यस्ता प्रविधिको विकास अहिले पनि निरन्तर जारी छ ।

साथै, अहिले औद्योगिक विकास एकमात्र विकल्पको संकथन प्रस्तुत भइरहेको छ । यो संकथनको प्रभावकारी कार्यान्वयन गर्न औद्योगिक शिक्षालाई यसको मुख्य हतियार बनाइयो । औद्योगिक ज्ञानसत्ताको केन्द्र बनेको विश्वविद्यालय र यसले उत्पादन गरेका बौद्धिकहरू यसैका उत्पादन हुन् । यिनीहरूको सामाजिक मनोविज्ञान औद्योगीकरणको भाष्यले दाइँएको छ । यो अभियन्त्रणले समग्र प्रकृतिको दोहनलाई सत्ता शक्तिको आडमा वैधता मात्र दिएन, यस्तो बिगार नगर्ने अभ्यास, सभ्यता र संस्कृति भएका समुदाय, समाज र क्षेत्रलार्ई अविकसित र पछौटेको संज्ञा दियो । संसारभरका आदिवासी, जनजाति र फरक जीवन पद्धति भएका अन्य लाखौं समुदाय उनीहरूका लागि रातारात अविकसित र पाखे हुनपुगे ।

औद्योगिक विकासको यो जोड–घटाउले हजारौं वर्षको प्रकृतिसँगको सहअस्तित्व र पारस्परिक अन्तर–सम्बन्धबाट उन्नत भएको विविधतापूर्ण मानव सभ्यता र संस्कृतिलाई आठ दशकमै जगैदेखि हल्लाइदियो । अहिले विकसित हुनु भनेको औद्योगिक विकासको जस्ताको तस्तै नक्कल गर्नु हो भन्ने आम मान्यता स्थापित भएको छ । यसले उपनिवेश र प्रभुत्वमा आधारित मूलतः औद्योगिक विकासको ढाँचा मात्र ठिक र अरू सबै प्रचुरता, विविधता र समताका मूल मर्ममा आधारित समाज, सभ्यता र संस्कृति बेठीक भन्ने परनिर्भर मानसिकताको लघुताभास थोपरेको छ ।

यसरी रातारात अविकासे र पाखेमा दरिएका सामाजिक तथा राजनैतिक अगुवाले आफ्नै समाजको प्रकृतिसम्मत जीवन प्रणालीलाई पछौटे देखे । यसको सबैभन्दा ठूलो असर जीवनको मुख्य आधार कृषिकर्ममा पर्‍यो । आफ्नै विशेषताको बोध समेत गुमाएका यस्ता अगुवाको औद्योगिक विकासे अन्धभक्तिले थोपरेको आयातित विचारले धेरै मानिसको प्रकृतिसम्मत कृषि कर्मको विवेकमा समेत ग्रहण लाग्यो ।

यी सबै कुराले रैथाने कृषि कर्मको अपहेलना मात्र गरेन समग्र कृषि क्षेत्रको औद्योगीकरण र व्यापारीकरणलाई नाफा कमाउने एकमात्र सूत्र बनाउँदै यसका व्यापारीलाई व्यावसायीकरणको प्रमाणपत्र थमायो । यो व्यावसायिक भनिने खनिज स्रोत, कृत्रिम रसायन, विषादी, हर्मोन, प्लास्टिक र नपुंसक बीउ र ब्याडमा आधारित बजारमुखी कृषि नै अहिले भनिने विकासे कृषि हो ।

यस्तो कृषि अपनाएको शताब्दी नहुँदै १० हजार वर्षदेखि उन्नत हुँदै आएको कृषि क्षेत्रले संकटको सामना गरिरहेको छ । अहिले देखिएका जलवायु परिवर्तन, माटो र मानिसको स्वास्थ्य जटिलता यसैका परिणाम हुन् । जलवायु परिवर्तन, जैविक विविधताको नाश त सतहमा आएका र देखिएका प्रभाव मात्र हुन् । यसका केही नमूना खडेरी, डढेलो, बाढी, तापक्रम वृद्धि जस्ता कुराबाट आकलन गर्न सकिन्छ । आम मानिसको जीवनमा देखिने यसका असर र यसले निम्त्याउने संकट भयावह छन् ।

यी सबै कुराले, अहिले प्रकृति र समाज दुवै नै संकटग्रस्त बन्दै गइरहेको छ । प्रकृति दोहन, जैविक विविधताको नाश, वातावरणीय ह्रास, जलवायु परिवर्तन, माटो तथा मानव स्वास्थ्य र खाद्य संकटको भयावह रूप विश्वव्यापी रूपमा प्रकट भइरहेको छ । अहिले मानव सभ्यताको भविष्य नै अन्योलग्रस्त भएको छ ।

जलवायु परिवर्तनका कारण निरन्तर बढ्दो जैविक विविधताको ह्रास कहालीलाग्दो छ । अध्येताहरूको खोजलाई प्रामाणिक तथ्य मान्ने हो भने यस पृथ्वीका प्रजातिमध्ये ४० प्रतिशतको विनाश भइसकेको छ र यो क्रम तापक्रम वृद्धि, हावापानीको प्रदूषण मौसममा आएको अनपेक्षित फेरबदलसँगै तीव्र रूपमा बढिरहेको छ । हावापानी चक्रमा आएको फेरबदलले खडेरी, बाढी पहिरो, डुबान जस्ता समस्या वर्षेनि बढ्दै गएका छन् । यसमाथि, समृद्धिका नाममा भइरहेका उत्ताउला विकासे संरचनाले प्राकृतिक लय बिगार्दा ठूलो जनधनको क्षति भइरहेको छ ।

आधुनिक हुने नाममा थोपरिएको औद्योगिक भनिने कृत्रिम रसायन र विषादीमा आधारित व्यापारिक कृषिले माटो र मानव स्वास्थ्य तहसनहस भइरहेको छ । उर्वरशील जीवित माटो कृत्रिम रसायनका भरमा धिकिर धिकिर गर्दै प्राण धानेको छ । यो मरुभूमिमा परिणत हुने प्रतीक्षामा छ । यसको प्राण गयो भने हाम्रो हालत के हुन्छ ? तराई र सम्म मैदानी माटोमा जैविक गतिविधि शून्य हुँदै गएको छ । निरन्तरको बाध्यकारी श्रम पलायनले सजिलो खेती भन्दै गरिएका खेती प्रविधिले माटोको जैविक प्रक्रिया र विविधता दुवै तहसनहस भएको छ । यन्त्रमा आधारित एकल खेतीले जैविक विविधता र माटोको जीवन तत्व ह्रास हुँदै गएको छ ।

यिनको नकारात्मक प्रभावसँगै प्रकृतिसम्मत खेतीपाती उपेक्षित भएको मात्र छैन, कृत्रिम रसायन र विषादीले आक्रान्त भएको छ । किसानले बाह्य स्रोतमा आधारित खेतीकर्म धान्न नसकेर खेतबारी छोडेर शहर र बाह्य मुलुकमा रोजगारी र आम्दानीको खोजी गर्न बाध्य भएका छन् । परिणामतः प्लाष्टिक पोका, प्लाष्टिककै बोतल र बट्टामा पत्रु पिउने र खानेकुरा, तरकारी, फलफूल, गेडागुडी, तेल र अन्य अन्नपात आयातित भइरहेको छ । भइरहेको खेतीपाती विषाक्त छ भने आयातित खानेकुरा अखाद्य र पत्रु छ । विषाक्त र पत्रु खानाले पोषण र स्वास्थ्यमा जे भइरहेको छ, त्यो खोपामा राखेको चक्कीदेखि अस्पतालका पर्चासम्मले प्रस्ट देखाउँछ । नसर्ने दीर्घ रोगका समस्याले आक्रान्त घरपरिवार, आफन्तसँगै समाज भयभीत र आतंकित छ । अस्पतालको भीडभित्र लुकेको आम मानिसका पीडाले सबै कुरा ओकलिरहेको छ ।

खाना र खेतीपातीको दुरुह अवस्था र यसका अन्तरनिहित कारणले समाजको समग्र चेतनामाथि गम्भीर प्रश्न उठिरहेको छ । परनिर्भर खाना र खेतीपातीले हाम्रो आत्मसम्मान, स्वाभिमान र आत्मनिर्भरता तथा खाद्य सुरक्षाको हैसियत उदांगो भएको छ । सारमा कृषिका नैतिक मूल्यमान्यताको नियतवश गरिएको निषेध नै आजको कृषिको मूल संकट हो ।

यसलाई नसच्याएसम्म टाउकाले टेकेर घिस्रिरहेको नाफामुखी औद्योगिक कृषि हाम्रो जीवनमा थप दुर्घटना निम्त्याउन पर्खेर बसेको छ । यो कुराको समयमै हेक्का नराखे आउने दिनहरू अझ कष्टकर हुने निश्चित छ । यी सबै कुराले हामी सबैलाई केही आधारभूत प्रश्नमा गम्भीरतापूर्वक चिन्तनमनन् गर्न दबाब बढिरहेको छ । किन हामी खानाका लागि गरिने खेतीपाती जस्तो आधारभूत प्रश्नमा विचार गर्ने विवेक गुमाउँदै गएका छौं ? किन हामी विषाक्त खाना र खेतीपाती प्रवर्धनको प्रतिवाद गर्न स्थानीय स्तरमा यसलाई सच्याउन हिच्किचाइरहेका छौं ? किन विषाक्त खाना र खेतीपातीले निम्त्याएका नसर्ने दीर्घरोगको विकराल समस्या नभए झैं गरेर टक्टकिइरहेका छौं ?

यी सामान्य प्रश्नको जवाफ खोज्ने र जवाफदेही लिनुपर्ने जिम्मेवार कर्ताहरू यी सबैबाट बेखबर बन्दै कुम्भकर्ण जस्तै निद्रामा छन् । व्यापारिक विषाक्त कृषिका प्रवर्तक यही मौनताको आडमा हाम्रो भविष्यमाथि खेलबाड गरिरहेका छन् । यिनैको मानो पचाएर गुजारा चलाउने जमात यिनैले थोपरेका कुतर्कको अन्धभक्त दास भएर यिनैका भजन गाइरहेका छन् । आम मानिस असुरक्षित र आतंकित हुँदै अन्योलमा बाँच्न विवश छन् ।

अन्त्यमा, यी सबैलाई फर्केर हेर्ने र सच्याउन नसके अहिलेका संकटको सामना गर्न सकिंदैन । यसका लागि दिगो खेतीपाती प्रणालीको मार्गचित्र बनाउँदै स्थानीय विशेषतामा आधारित रैथाने खाद्य उत्पादन बढाउने र तुलनात्मक लाभका कृषि उपजको प्रवद्र्धन गरी खाना, रोजगारी र आम्दानी बढाउनका लागि हाम्रो मौलिक कृषि प्रणालीलाई अझ उन्नत बनाउनुको अर्को विकल्प छैन । यसको सुरुवातले हाम्रो प्रकृतिसम्मत विवेक फर्काउँदै जीवनका अन्य आयाममा हामीले बिराएको बाटो सच्याउने विवेक सँगसँगै उजागर हुँदै जान्छ । तसर्थ, खेतीकर्ममा आफ्नै र अरूको समेत विवेक फर्काउन लागौं । यो नै उन्नत भविष्यको एकमात्र बाटो हो ।

– यस समाचारको श्रोत : Online Khabar हो ।