के हो बाइपोलर डिसअर्डर ?
बाइपोलर डिसअर्डर एक मनोविकार हो । खासगरी डोपामिन हार्मोनको असन्तुलनका कारण यो समस्या हुन्छ । यसले गर्दा व्यक्तिको मुड वा व्यवहारमा छिनछिनमै परिवर्तन आउन थाल्छ ।
बाइपोलरको अवस्था हेरी चिकित्सकले यसलाई चार भागमा विभाजन गर्ने गरेका छन् ।
बाइपोलर–१
बाइपोलर एक सबैभन्दा गम्भीर रुप हो । जसमा केही लक्षण मानिसमा देखिन्छ ।
-म्यानिक (मुड डिसअर्डर) कम्तीमा एक हप्तासम्म चल्छ ।
-डिप्रेसन कम्तीमा दुई हप्तासम्म चल्छ ।
-कहिलेकाहीं मूड डिसअर्डरको लक्षणहरू गम्भीर हुन्छन्, जसकारण अस्पतालमै भर्ना गर्नुपर्ने हुनसक्छ ।
-मूड डिसर्अर र डिप्रेसनका लक्षणहरू सँगसँगै देखिन सक्छ ।
बाइपोलर–२
यस प्रकारको बाइपोलर भएका व्यक्तिले बाइपोलर १ भएकाहरू जस्तै डिप्रेसन र मूड डिसअर्डर अनुभव गरेपनि यसको तीव्रता कम गम्भीर हुन्छ । जसलाई ‘हाइपोम्यानिक एपिसोड’ भनिन्छ ।
बाइपोलर–३
बाइपोलर-३ लाई साइक्लोथाइमिक डिसअर्डर (साइक्लोथाइमिया) भनिन्छ । यस प्रकारको बाइपोलर डिसअर्डरले धेरै कम मानिसलाई असर गर्छ । तर यदि कुनै वयस्कलाई यसको असर पर्यो भने यसले उनीहरुलाई करिब दुई वर्षसम्म सताउन सक्छ । र, बालबालिका र किशोरकिशोरीमा यो एक वर्षसम्म रहन्छ । यसको लक्षण गम्भीर हुँदैन, जसकारण सजिलै पत्ता लाग्दैन ।
बाइपोलर–४
बाइपोलर-४ अरुभन्दा फरक किसिमको डिसअर्डर हो । यस्तो व्यक्ति जसमा असामान्य रुपमा आफ्नो मनोदशा परिवर्तन हुन्छन् । तर यसको लक्षण अन्य डिसअर्डरसँग मेल खाँदैन । जसकारण अंग्रेजीमा ‘अनस्पेसिफाइड बाइपोलर डिजिज’ भनिन्छ ।
लक्षण
बाइपोलर भएका व्यक्तिमा म्यानिक एपिसोडका बेला निम्न लक्षण देखिन सक्छन् ।
-ऊर्जामा वृद्धि
-मूडमा अचानक बढोत्तरी
-शारीरिक र मानसिक गतिविधिमा वृद्धि
-द्रुत गतिमा सोच्ने वा कोही अगाडि भए भाषण दिए जसरी बोल्ने
-गलत निर्णय लिने
-निद्रा कम हुने
-लापरवाही ड्राइभिङ
-अत्याधिक आत्म–महत्वको भावना आउनु
डिप्रेसनको चरणहरुमा देखा पर्न सक्ने लक्षणहरू
-ऊर्जा र थकानमा कमी
-चिडचिडापन वा उदासी
-चिन्ता र क्रोधको भावना
-एकाग्रतामा कमी वा कठिनाइ
-अत्याधिक निद्रा लाग्ने वा सुत्न गाह्रो हुने
-अत्याधिक भोक लाग्ने वा भोक नलाग्ने
-व्यर्थ भावनाहरूको उत्तेजना
-आत्महत्या गर्ने विचारहरू आउने
-पहिले आनन्द दिने कुनै पनि गतिविधिहरूमा चासो घट्ने ।
कारण
बाइपोलर डिसअर्डरको कारणबारे अझसम्म अध्ययन तथा अनुसन्धान गर्नेले पत्ता लगाउन सकेका छैनन् । तर यसलाई बढावा दिने वा हुन सक्ने कतिपय जोखिम वा कारक तत्व छन् ।
पारिवारिक इतिहास : परिवारका सदस्यहरू (आमाबाबु वा भाइबहिनी)मा पहिले नै यस्तो भएमा त्यस परिवारको सदस्यमा हुनसक्ने जोखिम बढी हुन्छ ।
यसबारे भएको अध्ययनले यस समस्या भएका ८० देखि ९० प्रतिशतमा वंशाणुगत कारणले हुने गरेको पाइएको हो ।
परिस्थितिजन्य कारक : घातक वा तनावपूर्ण घटना घटेको तर त्यसको सामना गर्न नसक्दा पनि यसको जोखिम हुनसक्छ ।
तनावपूर्ण घटना भन्नाले जस्तै, खराब सम्बन्ध, सम्बन्धविच्छेद, परिवारमा कसैको मृत्यु, गम्भीर रोग र आर्थिक समस्या ।
मस्तिष्क संरचना र कार्य : मस्तिष्कको आकारमा भिन्नता वा मस्तिष्कका कतिपय रसायनहरूमा आएको असन्तुलनले पनि यो समस्यालाई उक्साउन मद्दत गर्छ ।
पहिचान
बाइपोलर डिसअर्डरका लक्षणहरू बुझ्न चिकित्सकले पहिले बिरामीसँग कुरा गर्छन् । यसबाहेक बिरामीको शरीरमा अन्य रोगहरू (जस्तै, थाइराइड ग्रन्थीको अवस्था) पत्ता लगाउन आवश्यक शारीरिक परीक्षण, रगत परीक्षण एवं आवश्यकताअनुसार स्क्यान पनि गराइन्छ । जसबाट लक्षणहरू पत्ता लगाउन सकिन्छ ।
चिकित्सा इतिहास, पारिवारिक इतिहास र अन्य चलिरहेको औषधिहरूको सूची पनि मूल्यांकन गर्न आवश्यक हुनसक्छ । केही चिकित्सकले लक्षणहरू राम्ररी बुझ्न बिरामीको परिवारका सदस्यहरू वा साथीहरूसँग पनि कुरा गर्न सक्छन् ।
यदि चिकित्सकलाई यो रोगको शंका छ भने व्यक्तिलाई मानसिक स्वास्थ्य सेवाविज्ञ मेन्टल हेल्थकेयरको मद्दत लिन सल्लाह दिन सक्छन् । त्यस्ता व्यावसायिक तालिम प्राप्त तथा अनुभवी चिकित्सकले सामान्यतया रोगको प्रकार पहिचान गर्न लक्षणहरूको ढाँचा र तीव्रतालाई नजिकबाट हेर्छन् ।
उपचार
यद्यपि यस रोगका लागि अहिलेसम्म कुनै सम्भावित उपचार छैन । केही उपचारको मद्दतले यसका लक्षणहरू कम हुन सक्छन् ।
औषधि
चिकित्सकले लक्षणहरू नियन्त्रण गर्न निम्न औषधिहरू सिफारिस गर्न सक्छन् ।
-एन्टिसाइकोटिक्स (लक्षण नियन्त्रण गर्न)
-मूड स्टेबिलाइजर (लक्षण शान्त राख्न)
-एन्टिडिप्रेसेन्ट (यसको साइड इफेक्टको कारणले यो विरलै प्रयोग गरिन्छ)
-एन्टिएन्जाइटी औषधि (म्यानिक एपिसोडहरूको जोखिम कम गर्छ)
तर यी औषधिका केही साइड इफेक्ट पनि हुन्छन् । अवसादको जोखिम, तौल बढ्ने जस्ता समस्या यी औषधिहरूले लामो समयसम्म देखाउन सक्छन् ।
मनोचिकित्सा : यो एक थेरापी हो, जसमा रोग भएका व्यक्तिहरुमा आउने विचार, व्यवहार र भावनाहरूलाई उचित मार्गदर्शन र शिक्षा मार्फत् पहिचान गरी परिवर्तन गरिन्छ ।
यसमा केही कुरा समावेश छन् ।
मनोशिक्षा : यो एक थेरापी हो जसले यो रोग बारेमा थप जानकारी प्रदान गर्छ ।
संवेगात्मक व्यवहार थेरापी : एक व्यक्तिको सोच्ने तरिका र व्यवहार परिवर्तन गरिन्छ ।
परिवार केन्द्रित थेरापी : यस थेरापीमा प्रभावित व्यक्तिलाई निको पार्न सम्पूर्ण परिवार मिलेर भावनात्मक र अन्य आवश्यक हेरचाह हुन्छ ।
इलेक्ट्रो कन्भल्सिभ थेरापी : यस थेरापीमा मानिसलाई पहिले सामान्य एनेस्थेसिया दिइन्छ । त्यसपछि मस्तिष्कको विभिन्न भागमा विद्युतीय प्रवाह दिइन्छ । यस उपचारबाट डिप्रेसन र मूड डिसअर्डरको उपचार गर्न सकिन्छ । अन्य उपचारहरू असफल हुँदा यो दिइन्छ । र, आत्महत्या गर्ने भावना आउने मानिसहरूका लागि पनि प्रभावकारी हुन्छ ।
अस्पताल भर्ना : जब एक डिप्रेसन लामो समयसम्म रहन्छ र उसमा आत्महत्याको विचार आउन थाल्छ । यस्तोमा अस्पताल राख्न पर्छ । समस्याको गाम्भीर्यता हेरेर उपचार गरिएन भने यसले अझ गम्भीर रूप लिन सक्छ ।
रोकथाम
बाइपोलर डिसअर्डर रोकथामका लागि कुनै निर्धारित उपाय छैनन् । यद्यपि, प्रारम्भिक लक्षणहरू पहिचान गर्न र यसलाई रोक्न निम्न उपायमार्फत मद्दत गर्न सक्छ ।
परिवारको कुनै सदस्यमा उल्लेखित लक्षण छन् भने उसलाई यसको प्रारम्भिक लक्षणहरू बारे सचेत गराउन सकिन्छ । यसका लागि पर्याप्त सुत्न वा आराम गर्नुपर्छ । तनावसँग कसरी व्यवहार गर्ने भनेर सिक्ने वा सिकाउनुपर्छ । अत्याधिक मात्रामा लागूपदार्थ र क्याफिन लगायतको सेवन गर्नुहुँदैन ।
जीवनशैली व्यवस्थापन
व्यायाम : एरोबिक व्यायामले राम्रो निद्रा पार्न मद्दत गर्छ । र, डिप्रेसनमा पनि फाइदाजनक हुन्छ । त्यसैले हरेक दिन केही समय व्यायाम गर्नु उपयुक्त हुन्छ ।
स्वस्थ आहार : तौल बढ्नबाट जोगिन व्यायामसँगै स्वस्थ खानपिन आवश्यक छ ।
डायरी बनाउने
आफ्नो निद्राको बानी र मूड लगायतलाई टिप्नका लागि डायरी बनाउन सकिन्छ । त्यसमा यी सबै कुरा रेकर्ड गर्नुपर्छ । र, उपचारमा संलग्न चिकित्सक एवं मनोरोगविज्ञसँग आफूले राखिराखेको डायरीमाथि छलफल गर्नुपर्छ ।
मद्यपान र लागूपदार्थबाट टाढा रहनुहोस् : अत्याधिक मदिरा र लागूपदार्थको सेवनले शारीरिक स्वास्थ्य र मानसिक स्वास्थ्यलाई असर गर्छ ।
जटिलता
यस्तो समस्या समयमा पहिचान तथा उपचार भएन भने अत्याधिक तौल बढ्ने, मधुमेह, हृदय रोगको जोखिम हुने, चिन्ता बढ्ने र आत्मघाती विचार आउने जस्ता जटिला थपिंदै जान्छन् ।
वैकल्पिक उपचार
ट्रान्सक्रयानियल चुम्बकीय स्टिमुलेसन (तालुमाथिबाट चुम्बकीय उत्तेजना) : यस प्रक्रियाको क्रममा चुम्बकीय तरंगहरू मस्तिष्कको विभिन्न भागहरूमा दिइन्छ ।
भ्यागस नर्भ स्टिमुलेशन (भ्यागस स्नायुको उत्तेजना) : यसमा पेसमेकर जस्तो यन्त्र प्रत्यारोपण गरिन्छ । यी उपकरणले मस्तिष्कमा विद्युतीय संकेतहरू पठाउँछन् ।
द हेल्थबाट
– यस समाचारको श्रोत : Online Khabar हो ।