किन बिक्दैन वैदेशिक रोजगार बचतपत्र ?

२८ असार, काठमाडौं । वैदेशिक रोजगारीमा गएकाले जोखिम विना उच्च प्रतिफल पाउने लगानीको एउटा औजार हो वैदेशिक रोजगार बचतपत्र ।

वैदेशिक रोजगारीमा रहेका नेपालीलाई बचत गर्ने बानी विकास गर्ने र औपचारिक माध्यमबाट रेमिट्यान्स पठाउन प्रोत्साहन गर्ने भन्दै नेपाल सरकारले वैदेशिक रोजगार बचतपत्र निष्कासन सुरु गरेको थियो ।

सरकारले आन्तरिक ऋण परिचालन गर्ने औजार र वैदेशिक रोजगारीमा रहेका नेपालीले पनि सुरक्षित लगानी गर्न सक्ने औजारका रूपमा वैदेशिक रोजगार बचतपत्र अगाडि सारेको थियो ।

विगतदेखि नै बजारमा चलेको ब्याजदरभन्दा उच्च प्रतिफल दिने गरी सरकारी ऋणपत्रका रूपमा वैदेशिक रोजगार बचतपत्र अगाडि सारे पनि त्यसमा अपेक्षाकृत आकर्षण नदेखिएको तथ्यांकले देखाउँछ ।

आर्थिक वर्ष २०६६/६७ देखि चालु आवसम्म निष्कासन भएका वैदेशिक रोजगार बचतपत्रमध्ये औसतमा ४.९१ प्रतिशत मात्रै बिक्री भएको सार्वजनिक ऋण व्यवस्थापन कार्यालयका तथ्यांकले देखाउँछ ।

पछिल्लो समय वैदेशिक रोजगारीमा रहेकालाई नै औपचारिक माध्यमबाट रेमिट्यान्स पठाउन प्रोत्साहन गर्ने भन्दै धितोपत्रको प्राथमिक सार्वजनिक निष्कासन (आईपीओ) मा आरक्षणको व्यवस्था नै भएको छ ।

धितोपत्र दर्ता तथा निष्कासन नियमावली संशोधन गर्दै कुनै पनि कम्पनीले सार्वजनिक निष्कासन गर्न सर्वसाधारणलाई जारी हुने साधारण सेयरको १० प्रतिशत अनिवार्य वैदेशिक रोजगारीमा रहेका नेपालीका लागि छुट्याउनुपर्ने व्यवस्था छ ।

जसअनुसार पछिल्लो प्राथमिक सार्वजनिक निष्कासन गर्ने हरेक कम्पनीले सार्वजनिक निष्कासनको १० प्रतिशत आरक्षणका रूपमा वैदेशिक रोजगारीमा रहेको नेपालीका लागि आईपीओ जारी गर्दै आएका छन् । यसरी जारी गर्ने आईपीओमा भने मागभन्दा पाँच गुणासम्म आवेदन पर्ने गरेको देखिन्छ ।

धितोपत्र बजारमा लगानी गर्ने भनेको जोखिम पनि लिनु हो । धितोपत्र बजारमा गर्ने लगानीमा प्रतिफलको सुनिश्चितता हुँदैन । सेयर बजारमा लगानी गर्नेहरू जोखिम विश्लेषण गर्न सक्ने र जोखिम बहन गर्न सक्ने हुनपर्छ ।

सेयर बजार आमनागरिकका लागि नभई जोखिम लिनेका लागि हो भन्ने गरिन्छ । त्यसरी सरकारले निष्कासन गर्ने वैदेशिक रोजगार बचतपत्र भनेको प्रतिफल सुनिश्चित हुने र जोखिमरहित लगानी विकल्प समेत हो ।

तर, वैदेशिक रोजगारीमा गएकालाई आरक्षित गरेको आईपीओ र वैदेशिक रोजगार बचतपत्रमा लगानीको ‘ट्रेन्ड’ विश्लेषण गर्ने हो भने वैदेशिक रोजगारीमा रहेकाले पनि जोखिम लिन रुचाउने  गरेको तथ्यांकले देखाउँछ ।

सेयर बजारमा लगानी गर्दा पछिल्लो समय तत्काल पूँजीगत लाभ भएको देखिन्छ । तर, त्यस्ता कम्पनीले प्रतिफल दिन्छ भन्ने सुनिश्चितता छैन । पछिल्लो पाँच आईपीओ हेर्ने हो भने पनि तीन कम्पनीले अंकित मूल्यमा नै आईपीओ जारी गरेका छन् ।

यस्तै नेपालमै पहिलो पटक सर्वोत्तम सिमेन्टलाई ‘बुक बिल्डिङ’ विधिबाट आईपीओ जारी गरेको छ भने हिमालयन रिइन्स्योरेन्स कम्पनीले प्रिमियम मूल्यमा आईपीओ जारी गरेको छ ।

पाँच कम्पनीकै आईपीओमा वैदेशिक रोजगारीमा गएकालाई जारी गरिएका आईपीओमा आवेदन मागेको सेयर संख्या १ सय ६२ प्रतिशतदेखि ९ सय ४३ प्रतिशतसम्म आवेदन परेको देखिन्छ ।

लगानीका लागि बढी जोखिम मानिने बुक बिल्डिङ विधिको सर्वोत्तम सिमेन्टको आईपीओमा २ लाख ६७ हजार कित्ताका  लागि आवेदन माग भएकोमा २५ लाख १७ हजार कित्ताको आवेदन परेको छ । ३६ हजार ३ सय १२ आवेदकले दिएको उक्त आवेदन माग गरिएभन्दा ९ सय ४३ प्रतिशतले बढी हो ।

पछिल्लो पटक आईपीओ जारी भएका पाँच कम्पनीमध्ये ‘फन्डामेन्टल’ हेर्न हो भने सर्वोत्तम सिमेन्ट र हिमालयन रिइन्स्योरेन्स कम्पनीले  तत्काल प्रतिफल दिने अवस्था देखिए पनि मुक्तिनाथ कृषि कम्पनी, नेपाल वेयरहाउजिङ कम्पनी र भिजन लुम्बिनी ऊर्जा कम्पनीमा प्रतिफल अनिश्चत छ ।

वैदेशिक रोजगारीमा रहेकाले आईपीओमा आवेदन दिनेमध्ये ठूलो संख्या मध्यपूर्वका यूएई, कतार, साउदी अरब लगायत देशबाट नै देखिएको सीडीएस एन्ड क्लियरिङ लिमिटेडका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत (सीईओ) पूर्णप्रसाद आचार्य बताउँछन् ।

त्यसपछि भने दक्षिण कोरिया रहेको उनले बताए । अस्ट्रेलिया, अमेरिका र युरोपबाट भने आईपीओमा आवेदन दिनेको संख्या कम  छ ।

यसले पनि मध्यपूर्वमा वैदेशिक रोजगारीमा जानेहरू जो ठूलो महत्त्वकांक्षा भन्दा पनि परिवारको दैनिक आवश्यकता पूरा गर्ने उद्देश्यले गएका हुन्, उनीहरूसँग जोखिम विश्लेषण र प्रतिफलको मूल्यांकन गर्न सक्ने अवस्था हुँदैन । उनीहरू नै जोखिमपूर्ण मानिने आईपीओमा लगानी गर्न बढी उत्साहित रहने गरेको देखिन्छ ।

सेयर बजारमा आरक्षणको व्यवस्था गर्नु नै गलत भएको धितोपत्र बजार अध्ययन विज्ञ तथा नेपाल राष्ट्र बैंकका पूर्वकार्यकारी निर्देशक डा. गोपाल भट्ट बताउँछन् ।

धितोपत्र बजार भनेको जोखिम लिन सक्ने र जोखिम विश्लेषण गर्ने सक्ने लगानीकर्ताका लागि मात्रै भएका कारण यस्तो बजारमा आरक्षणको व्यवस्था नै गलत रहेको उनको तर्क छ ।

सेयर बजार अहिले सबैको पहुँचमा भएको र लगानी गर्न सकिन्छ भन्ने जानकारी भएको हुँदा यसमा बढी आकर्षण भएको भट्ट बताउँछन् ।

‘सर्वसाधारणलाई वैदेशिक रोजगारी बचतपत्र, नागरिक बचतपत्र जस्तो औजारको पनि बजार छ । यसलाई सजिलै किन्न र बेच्न सकिन्छ भन्ने नै थाहा छैन,’ उनले भने, ‘वैदेशिक रोजगार बचतपत्रको एजेन्ट, बजार निर्माता पनि छन् । तर, तिनले सचेतना सिर्जना गर्ने र लगानीको विकल्पबारे बुझाउन सकेका छैनन् ।’

वैदेशिक रोजगार बचतपत्र पनि सेयर बजारमा गर्ने लगानी जस्तै सजिलै बिक्री गर्न सकिन्छ । स्टक एक्सचेन्ज जस्तो मूल्य तलमाथि हुने गरी किन्ने र बेच्ने प्रणाली नभए पनि वैदेशिक रोजगार बचतपत्र बिक्री गर्न चाहेको अवस्थामा जुनसुकै बैंकलाई प्रस्ताव गर्दा पनि बैंकले तुरुन्त खरिद गर्नुपर्ने व्यवस्था रहेको राष्ट्र ऋण व्यवस्थापन कार्यालय प्रमुख दीर्घराज मैनाली बताउँछन् ।

अनलाइनबाट नै कारोबार गर्न सकिने गरी काम भएको उनले बताए । अहिले अंकित मूल्यमा नै बैंकले कारोबार गर्नुपर्ने हुन्छ । १२ प्रतिशत ब्याजदरमा लगानी गरे पनि अहिले ८/९ प्रतिशतमा ब्याजदर आउँदा समेत अंकित मूल्यमा नै यस्तो बचपत्र कारोबार हुन्छ ।

अब सार्वजनिक ऋण व्यवस्थापन कार्यलयले सरकारी ऋणपत्र, नागरिक बचतपत्र, वैदेशिक रोजगार बचतपत्र औभौतिकीकरण गरेर दोस्रो बजारमा कारोबार गर्न सकिने विषयमा समेत अध्ययन गरिरहेको मैनाली बताउँछन् ।

यता, सुरक्षित लगानी र प्रतिफल समेत सुनिश्चित भएको वैदेशिक रोजगार बचतपत्रमा भने आकर्षण न्यून छ । वैदेशिक रोजगार बचतपत्रमा आकर्षण न्यून हुनुका केही कारण भने छन् ।

सचेतनाको कमी, सहज कारोबार हुने प्रणाली विकास हुन नसक्नु जस्ता कारण वैदेशिक रोजगार बचतपत्रमा आकर्षण कम भएको डा. भट्टको तर्क छ ।

तर, आईपीओमा भने जहाँबाट पनि कारोबार गर्न सकिने र सहज कारोबार हुने पूर्वाधार विकास हुन नसकेको उनले बताए । ‘बन्ड मार्केटमा अरू औजारको अवस्था पनि त्यस्तै देखिन्छ । ट्रेजरी बिलको दोस्रो बजारमा कारोबार नै हुँदैन । विकास ऋणपत्र सूचिकृत भए पनि कारोबार भएको नतिजा नै थाहा हुँदैन,’ उनले भने, ‘नेपालमा सरकार र कर्पोरेट डेब्ट मार्केट विकास हुन सकेको छैन । न्यून जोखिम भएको यस्तै मार्केट विकास भएर यसमा कारोबार गर्ने र जोखिम विश्लेषण गर्न सक्ने भएपछि स्टक मार्केटमा जानुपर्ने थियो ।’

धेरै मुलुकमा डेब्ट मार्केटले नै बजारको ब्याजदरको बेन्चमार्क तय गर्नेमा नेपालमा सुरु नै हुन नसकेको उनले बताए । जसले  वैदेशिक रोजगार बचतपत्र जस्ता सुरक्षित मानिएका लगानी उपकरणमा लगानी आकर्षण कम भएको उनले बताए

।

बन्ड मार्केटको प्रतिफलका आधारमा लगानीकर्ताले स्टक मार्केटमा प्रतिफल खोज्ने अवस्था भए मात्रै धितोपत्र बजारमा लगानीको औजार विविधीकरण समेत हुन र लगानीकर्ताले पनि आफ्नो क्षमता अनुसार जोखिम लिने अवस्था हुने उनले बताए ।

सडिीएस एन्ड क्लियरिङ लिमिटेडका सीईओ आचार्य पनि सरकारी ऋणपत्रको दोस्रो बजारमा कारोबार नहुने र धेरैलाई बजार निर्माता मार्फत तत्काल कारोबार गर्न सकिन्छ भन्ने जानकारी नहुँदा लामो समय होल्ड हुन्छ भन्ने लागेर पनि वैदेशिक रोजगार बचतपत्रमा आकर्षण कम भएको हुन सक्ने बताउँछन् ।

यसमा स्टक मार्केटको जस्तो पूँजीगत लाभ आर्जन नहुने र अंकित मूल्यमा नै कारोबार हुनुजस्ता कारण आकर्षण कम भएको हुन सक्ने उनले बताए ।

सार्वजनिक ऋण व्यवस्थापन कार्यालय प्रमुख मैनाली पनि धितोपत्र बजारसँग नजोडिएको र फरक सिस्टमबाट आवेदन दिनुपर्ने भएकाले सहज पहुँच र जनकारीज अभावमा उक्त अवस्था रहेको बताउँछन् ।

नागरिक बचतपत्रमा समेत आवेदन न्यून भएकाले अब निष्कासन गर्दा नयाँ ढंगले जानुपर्ने विश्लेषण सार्वजनिक ऋण व्यवस्थापन कार्यालयको पनि रहेको उनले बताए ।

नागरिक बचतपत्र कस्तो लगानी उपरकण हो भन्ने सचेतनाको  कमी भएको उनले बताए । सार्वजनिक ऋण व्यवस्थापन कार्यालयले आरटीजीएस लिंक गरेर वैदेशिक रोजगार बचतपत्र र नागरिक बचतपत्र परिपक्व भए पनि र ब्याज समेत आफैं बैंक खातामा जाने गरी सिस्टम विकास गर्ने कार्य भइरहेको उनले बताए ।

– यस समाचारको श्रोत : Online Khabar हो ।