गंगाराम अस्पतालबाट देखेको करवा चौथ

कात्तिक कृष्णपक्ष तृतीया तिथिका दिन भारतका अधिकांश महिला आफ्नो पतिको लामो आयु माग गरेर निर्जला ब्रत बसेका छन् ।

यो ब्रतले नेपालीहरूको तीजको झल्को देखाउँछ । म दिल्लीको गंगाराम हस्पिटलमा छु । बिहानैदेखि यहाँका प्रायः महिला डाक्टर, नर्स र कर्मचारीहरूको हातमा मेहन्दी र भर्खर नुहाएको कपालमा सिउँदोभरी सिन्दुर भरेर ड्युटीमा छन् । ती सबै प्रायः निर्जला ब्रतमा छन् ।

मेरो सामुन्ने अगाडि बेडमा छोरा विरामी भएर आमा कुर्न बसेकी छिन् भने दाहिने पट्टिको बेडमा श्रीमान् विरामी भएर श्रीमती कुर्न बसेकी छिन् ।

यो वार्डमा २३ वटा बेड छन् । तीमध्ये अधिकांश विरामी पुरुष छन् भने विरामी कुरुवा महिला छिन् । दुईचार जना महिला विरामीलाई कुर्न बसेका तिनका पतिको साथमा अन्य महिला पनि छन् ।

जस्तै छोरी, बहिनी वा आमाले सेवा गरेको देखिन्छ । तर पतिले नै एक्लै पत्नी कुरेर बसेको देखिएन । दिल्लीमा बिहारको प्रभाव धेरै छ । जहाँ पतिलाई परमेश्वर मान्ने चलन आज पनि यथावत् छ ।

विवाह जस्तो पवित्र बन्धनले पति–पत्नी भनेको एकअर्काको पूरक हुन् भनेर व्याख्या गर्न सकेन झैं लाग्छ । जसका कारण पति परमेश्वर र पत्नी दासीको रूपमा जीवनयापन गर्नुपर्ने बाध्यता छ ।

नजिकैको बेडमा श्रीमान्को दुवै किड्नी फेल भएर किड्नी ट्रान्सप्लान्टका लागि दुई दिन अगाडि नेपालको पोखराबाट आएकी सविता देवी पनि निर्जला ब्रत बसेकी छिन् । चन्द्रमा झुल्केपछि चन्द्रमाको उज्यालोमा ऐना मार्फत पतिको अनुहार हेरेर ब्रत तोड्नुपर्ने नियम रहेछ । तर हस्पिटलमा त्यो सम्भव थिएन ।

ब्रतको नियम अनुसार आफन्तलाई चन्द्रमा निस्केपछि भिडियो कलमा दर्शन गराउन आग्रह गरिन् । राति साढे आठबजे भिडियो मार्फत चन्द्रमाको दर्शन गरिन् र श्रीमान्को अनुहार प्रेमभावले नियालिरहिन् । अनि श्रीमान्को लामो आयुको कामना गर्दै अनुहारमा हातले सुम्सुम्याइन् ।

बेडको हिसाबले उनको नजिकको छिमेकी म थिएँ । नेपाली भएको नाताले पनि होला म उनलाई आफ्नै जस्तो लागेछ । मेरै बेडमा आएर भनिन्, ‘तपाईं नेपाली हुनुहुँदोरहेछ ! तपाईं एक्लै ? तपाईंलाई के भएको ?’

उनले अगाडि भनिन्– ‘मेरो श्रीमान्लाई सुगर भएको १५ वर्षपछि दुवै किड्नी फेल भयो । कान्छो ससुराले किड्नी दिने हुनुभयो र यहाँ भर्ना भएका छौं । हाम्री एउटी छोरी मात्र छिन् । छोरा छैनन् ।’ उनको प्रस्तुतिमा निराशाको भाव झल्कन्थ्यो । छोरी भएकोमा गर्वले छाती फुलाउन सकेकी थिइनन् ।

अविवाहित नर्स अर्चना जैसवालले करवा चौथ ब्रतबारे जानकारी दिंदै भनिन्– ‘विवाहित महिलामध्ये ९९ प्रतिशत महिलाले आफ्ना पतिको लामो आयुका लागि यो ब्रत बस्ने गर्दछन् । कोही कोही अविवाहित जसको विवाह निश्चित भइसकेको हुन्छ वा ‘ब्वाई फ्रेन्ड’ हुन्छ उनीहरूले पनि करवा चौथ ब्रत बस्ने गर्दछन् ।’

टाउकोको अप्रेसन गरेका छोरा कुरेर बसेकी दिल्लीकी सोनु चावरिया त्यसदिन श्रीमान्लाई हस्पिटलमा राखेर साँझपख चन्द्रमाको दर्शनका लागि घर गइन् । राति साढे नौ बजे घरको छतबाट चन्द्रमा दर्शन गरिन् र त्यहींबाट भिडियो कल गरेर श्रीमान्को अनुहार हेरिन् । त्यसपछि मिठा चावल (गुलियो भात) खाएर ब्रत तोडिन् ।

भोलिपल्ट बिहान हस्पिटल आउँदा मेहन्दी, चुरा र नयाँ पोशाकमा हँसिलो अनुहार लिएर आइन् र खुसी भएर ब्रतको महत्वबारे मलाई सुनाइन्– ‘यो ब्रतको धेरै ठूलो महत्व छ । यो ब्रतमा चाहिने पूजाका सामान र मेहल्दी लगायत सौभाग्यको सामान, कपडा एवं माता रानीलाई चढाउने प्रसादीको सामान माइतीबाट अघिल्लो दिन अथवा टाढा छ भने दुई दिन अगाडि नै घरमा आइपुग्छ ।’

उनले भनिन्, ‘यो ब्रत आफ्नै घरमा बसेर गरिन्छ । प्रिया (पति) ले पनि उपहार दिन्छन् । त्यसपछि दिपावलीको तीन दिनपछि (भैयादुज) पर्व आउँछ । यो दिन हामी सबै दिदी–बहिनी एवं दाजु–भाइ माइतीमा जम्मा हुन्छौं र दाजुभाइलाई टीका लगाइदिन्छौं । दाजुभाइले दिदी–बहिनीलाई उपहार दिन्छन् ।’

उनको अनुहारमा यस्तो चमक थियो कि अब उनको अटल सौभाग्यको जिम्मा माता रानीले लिएकी छिन् ।

करवा चौथ र भैयादुज पर्व नेपाली समुदायमा मनाइने तीज र तिहारसँग ठ्याक्कै मिल्दोजुल्दो संस्कार रहेछ । पतिको लामो आयु माग गरेर बसिने ब्रतमा माइती पक्षले सौभाग्यको सामान, लत्ताकपडा र ब्रतमा खानेकुराहरू ब्रतको अघिल्लो दिन पठाउने चलन करवा चौथ र तीजको उस्तै रहेछ ।

करवा चौथ ब्रत निष्ठा र आस्थामा आधारित रहेको पाएँ । तर तीज भने अलि भड्किलो हुँदै गएको आभास मलाई थियो । महिनौं अगाडि दर खाने तर ब्रतमा चाहिं निष्ठा कम देखिंदै गएको हाम्रो तीज पर्व विकृतितिर उन्मुख छ भन्दा अत्युक्ति नहोला ।

सामाजिक संस्कार र रीतिरिवाज ठाउँ अनुसार जे–जस्तो भए पनि निर्जला ब्रतको महत्व अपभ्रंशको रूपमा प्रचार गरिएछ भन्ने लाग्छ । २३ वर्षको उमेरमा विधवा भएकी मेरी हजुरआमाले जीवनको अन्तिम क्षण ७१ वर्षसम्म दिवंगत पतिको नाममा निर्जला तीजको ब्रत बस्नुभयो ।

बुवा बित्नुभएको दश वर्षसम्म आमाले बुवाकै नाममा निर्जला ब्रत बस्नुभयो । अझ गत वर्षको तीजमा त आमाको हेमोग्लोविन (रातो रगतको मात्रा) कम भएर ६ मात्रै थियो । आमालाई अनारको जुस खुवाउन धेरै कोसिस गरियो तर सकेनौं ।

ब्रतको दिनमा उहाँलाई कुनै आलस्यता, निराशापन हामीले देखेनौं । भाउजुहरूले पनि यो नियम पालना गरिरहनुभएको थियो । तर आज हाम्रै घरमा दुई जना भाउजु विधवा हुनुहुन्छ ।

हजुरआमा, आमा र भाउजुहरूले बस्नुभएको निर्जला ब्रतले हजुरबुबा, बुबा र दाजुहरूको आयु लम्ब्याउन सकेन । जसले निर्जला ब्रत बस्यो उसैको आयु लामो भएको दृश्य जताततै घरमा वा वृद्धाश्रममा देख्न सकिन्छ ।

कृष्ण भगवान्ले कर्म गर फलको आशा नगर भन्नुभएको छ । त्यसको तात्पर्य कर्म गर्नेले नै फल पाउँछ भन्ने हो । निर्जला ब्रतको अत्यन्तै ठूलो महत्व छ । हामी आफ्नो स्वास्थ्यको लागि वा आफ्नै आयु लम्ब्याउन ब्रत बसेको भन्न सक्दैनौं वा आफ्नो लागि ब्रत बस्न सक्दैनौं । किनकि पुरुषको आड विना हामीसँग बाँच्ने आधार नै छैन ।

मानिसको बाँच्ने आधार भनेकै सम्पत्ति हो । सम्पत्तिमा महिलाको अधिकार छैन । मालपोतमा जग्गा पास खर्च कम लाग्छ भनेर लालपुर्जामा महिलाको नाम राख्ने चलन बढेको छ तर ती महिलाले पति वा छोरालाई नसोधी आफूखुसी त्यो जग्गा बिक्री–वितरण वा कहीं धितो राख्न पाउँदिनन् ।

शरीरको कुनै अंग बन्धक राखेर बाँच्नुको विकल्प नहुनाले सिउँदोभरी सिन्दुर भरेर पतिको लामो आयु माग गरेर महिलाहरू करवा चौथ अथवा तीजमा निर्जला ब्रत बस्छन् । परिणाम ब्रतालुको लामो आयु हुन्छ र पतिदेव भन्दा धेरै समय बाँच्छन् ।

विधुर पति समाजमा विरलै भेटिन्छन् तर विधवा नारी यत्रतत्र सर्वत्र भेटिन्छन् । अधिकांश विवाहित महिलाको चाहना श्रीमान्को काखमा प्राण त्याग्ने हुँदोरहेछ । तर नतिजा ठ्याक्कै उल्टो किन आउँछ ?

निर्जला ब्रत बस्नु भनेको जठराग्निलाई आराम दिनु हो । अर्थको अनर्थ नलागोस् । तीज वा करवा चौथमा निर्जला ब्रत बस्ने महिलाको पति चाँडै मर्छ भनेको होइन । आफ्नो सुस्वास्थ्य र लामो आयुको लागि आफंै निर्जला ब्रत बस्नुपर्छ भनेको हो ।

श्रीमतीले श्रीमान् वा छोराछोरीको सुस्वास्थ्य र दीर्घ जीवनको लागि ब्रत बस्ने चलन छ तर श्रीमान्ले श्रीमती वा छोराछोरीका लागि ब्रत बस्ने गरेको हामीले देखेका वा सुनेका छैनौं ।

यस मामलामा पनि हाम्रो धर्म वा समाजले महिला र पुरुषबीच भेदभाव गरेको छ । श्रीमान्–श्रीमती दुवैले ब्रत बस्न सके मात्र घरमा सुख–शान्ति र दीर्घ जीवनको आशा गर्न सकिन्छ ।

– यस समाचारको श्रोत : Online Khabar हो ।