हामी कस्ता गुरु बन्दैछौं ?

बालबालिका ईश्वरका रूप हुन्, उनीहरू पवित्र र निर्दोष हुन्छन् भनेर भन्ने गरिएको हामी सुन्छौं । बालबालिका खाली कागजको पाना जस्तो रित्तो, सफेद र सत्य हुन्छन्, जसलाई संसारका उँचनीच र भेदहरूसँग कुनै सरोकार हुँदैन ।

मनमा कुनै छलकपट नभएका बालबालिकालाई हुर्किंदै-बढ्दै जाँदा हामी अभिभावक र समाजले सानो-ठूलो, वर्ग, धर्म, जात, लिंगको आधारमा विभेद गर्न सिकाइदिन्छौं । यहींनेर शिक्षक, शिक्षिका वा गुरुको भूमिका अहं हुन आउँछ । एउटा पनि बालबालिकाप्रति अन्याय हुनु वा उसको सिकाइ पूर्ण नहुनु भनेको अन्ततः यही समाजलाई घाटा हुने कुरा हो ।

यसैले बालबालिकालाई कसरी सिकाउने, समाज, जीवन र जगत्का दृष्टिकोणहरू उनीहरूको मनभित्र कसरी निर्माण गराउने भन्ने कुरा उनीहरूलाई हामीले गर्ने व्यवहार, दिने सजायका साथै सञ्चारका माध्यमहरूको भूमिकामा पनि निर्भर हुन्छ । तर, यथार्थ के छ भने, बालबालिकालाई मानसिक, शारीरिक सजाय दिन नहुने कुराहरू रेडियो, टेलिभिजन, पत्रपत्रिका तथा मनोपरामर्शविद्हरूले जति नै सञ्चारमाध्यममा घन्काए पनि यो समस्या घट्दो छैन ।

यही समाजमा कति निर्मला, कति भागीरथीको जीवन खोसियो भने कति बालबालिकाले अभिभावक तथा शिक्षकको मायाको कमिको महसुस गरेर आत्महत्या गरेका कुराहरू आफ्नो सुसाइड नोटमा लेखेको भेटिएको छ । स्कुले बालबालिका यौनहिंसा, बलात्कार तथा शारीरिक तथा मानसिक यातनाको शिकार बन्नु परेका समाचारहरू प्रत्येक दिनजसो आइरहेका छन् । यसलाई रोक्न वा कम गर्न पनि अबका गुरुले विद्यार्थीलाई उच्च सम्मान, माया, हौसला, प्रेरणा दिएर एक असल साथीको रूपमा अघि बढ्नुपर्ने देखिन्छ ।

सान्नानी छत्कुली ।

शिक्षकले सबै विद्यार्थीलाई समान व्यवहार गर्ने र विद्यार्थीकेन्द्रित पाठ्यक्रम लागू गर्नु आजको आवश्यकता हो । श्रद्धा भए प्रतिमा पनि जीवन्त बन्छ तर श्रद्धा नभए जीवित गुरु पनि औचित्यहीन हुन्छन् । तसर्थ एकअर्काको आस्था र श्रद्धामा निर्भर हुन्छ गुरु–शिष्यको सम्बन्ध । माने देउता नमाने ढुङ्गो जस्तै हो गुरु-चेलाको सम्बन्ध । विद्यार्थीलाई सही मार्ग निर्देशन गरेर ऊर्जा भर्ने काम पनि गुरुमा निर्भर गर्दछ ।

म यहाँ एउटा दृष्टान्त प्रस्तुत गर्न चाहन्छु । एउटा स्कुलमा एक बालकले अनायास नै आफ्नो पाइन्टमा पिसाब फुस्काएछ । बिचरा बालक कक्षाका सबै साथीहरूमाझ हीनताबोध गरेर घोसेमुन्टो लगाउँदै बसेछ । शिक्षिकाले तुरुन्तै उसको अभिभावकलाई फोन गरेर यसबारे जानकारी गराउनुभएछ । बालकका बुबा छोरालाई लिन स्कुल आएछन् । आउँदा उनले अलिकति पानी आफ्नो पाइन्टको अगाडि पट्टिको भागमा खन्याएका रहेछन् ताकि बालकले बाबा ठूलो मान्छे भएर पनि पाइन्टमा पिसाब फेर्न सक्दारहेछन् भन्ने महसुस गर्न सकोस् । बुबाले जसरी बालकलाई हीनताबोध नहोस् भनेर यस्तो गरे, स्कुलले भने बुबालाई फोन गरेर मात्र आफ्नो जिम्मेवारी पूरा भएको ठान्यो । स्कुल र शिक्षकसँग यो अवस्थामा अर्को कुनै विकल्प थिएन त ? स्कुलले नै बालकको पाइन्ट फेरिदिन सक्थेन ? स–साना बच्चा पढाउने स्कुलसँग अतिरिक्त लुगा हुनुपर्छ कि पर्दैन ?

नेपाल परीक्षा बोर्डको परीक्षा हुनुभन्दा केवल तीन दिन अगाडि, हालैको एउटा सत्य घटना सुनाउन चाहन्छु । विद्वत् (नाम परिवर्तन) नामको एक विद्यार्थीले नेपाल परीक्षा बोर्डको परीक्षा दिन नपाउने भएछ । मलाई निकै नरमाइलो लागेर मैले उसलाई भेटें । उनको कथा सुन्दा म भावुक बनेँ । यो विद्यार्थी सामान्य कुलततिर छ भन्ने त मैले पहिले पनि सुनेको थिएँ, उसले मलाई केही नढाँटी सबै कुरा भन्यो ।

उसका बुबा रोजगारीका लागि विदेश गएका रहेछन् । उनले उतै विवाह पनि गरेर बसेका रहेछन् । यता लामो समय बुबालाई पर्खिंदा नफर्केपछि विद्वत्की आमाले पनि अर्को घरबार गरेर बच्चा पनि जन्माइसकेकी रहिछन् । आमा–बुबा दुवैको माया चाहिने उमेरमा त्यो नपाएपछि विद्वत्को मनमा विस्तारै तितोपना सुरु भएछ । यसकारण आफू केही मात्रामा कुलतमा फँसेको कुरा विद्वत्ले मसँग स्वीकार गर्‍यो । अन्त्यमा कलेजमा शुल्क तिर्न बाँकी हुँदा उसले नेपाल परीक्षा बोर्डको परीक्षा समेतबाट वञ्चित भयो ।

प्रश्न उठ्छ– विद्वत् परीक्षा दिन वञ्चित हुनु र कुलतमा फँस्नुमा के उसको मात्र दोष छ ? कि समाजमा अरू व्यक्ति पनि दोषी छन् ? यसतर्फ सचेत व्यक्तिको ध्यान जाओस् । विद्वत् त एउटा प्रतिनिधि पात्र मात्र हो । यस्ता हजारौं विद्यार्थीको भविष्य आज परिवार र समाजका कारण कुलत र अँध्यारोतिर गइरहेको छ । वैदेशिक रोजगारीका कारण टुटिरहेका परिवारका कारण बाहिर झलमल्ल भित्र अलमल्ल र अलपत्र परेका छन् हजारौं विद्वत्हरू । यसबारे स्कुल र गुरुहरू पनि सचेत हुनु आवश्यक छ ।

विद्यार्थी तथा शिक्षकले एक दिनको तडकभडक होइन ३६५ दिन गुरुचेला सम्बन्ध सुमधुर बनाउन आवश्यक छ । एकले अर्कालाई पढ्नु र बुझ्नुपर्छ, अनि मात्र गृहकार्य गर्नुपर्छ । गुरु द्रोणाचार्य जस्तो आफ्नो मनपर्ने विद्यार्थीलाई होनहार देखाउन कर्ण जस्तो प्रतिभाशाली विद्यार्थीलाई शूद्र भनेर सिकाउन इन्कार गर्ने र एकलव्य जस्तो विद्यार्थीलाई चलाखी र राजनीति गरेर औंला नै माग्ने गुरु हुने हो भने त्यो गुरु जतिसुकै राम्रो र महान् भए पनि के काम ? एकलव्य जस्ता विद्यार्थी पनि हुन्छन्, जसले आफूलाई शिक्षा नदिने गुरुलाई समेत गुरुदक्षिणा दिन्छन् । त्यसैले अहिलेका गुरुले यी यावत् पक्षलाई ध्यान दिएर कुनै पनि विद्यार्थीमाथि भेदभाव नहोस् भनी सोच्नु जरूरी छ । गुरुले विद्यार्थीको अवस्था, मनोविज्ञान, अर्थ–सामाजिक अवस्थाबारे पनि ज्ञान लिनु आवश्यक हुँदै गएको छ । तपाईंले जसलाई सिकाउने हो उसका बारे केही थाहा नपाई, उसको सिक्ने क्षमता, त्यसमा बाधा पारिरहेका तत्वहरूबारे थाहा नपाई प्रभावकारी तरिकाले सिकाइ सम्भव होला त ?

न जातिका नाममा न क्षेत्र र वर्गका नाममा कसैलाई पनि शिक्षाबाट वञ्चित गर्न पाइँदैन भन्ने कुरा प्रत्येक गुरुले स्मरण गर्नुपर्छ । के सूर्यको तेज र चन्द्रमाको शीतलताले कसैलाई उसको जाति वा वर्गका नाममा भेदभाव गर्छ ? के खोलाको पानी, आकाशको हावाले कसैलाई भेदभाव गर्छ ? गर्दैन । किनभने, प्रकृतिले कसैलाई भेदभाव गर्दैन । र, जुन कुरा प्रकृति अनुसार मिल्दैन त्यो अप्राकृतिक ठहर्छ । यसकारण, हाम्रो समाजमा व्याप्त भेदभाव सबै अप्राकृतिक र नाजायज छन् । अतः गुरुले विद्यार्थीको बाहिरी होइन, भित्री मर्म बुझेर काम गर्नुपर्छ ।

(लेखक रेडन कलेजमा अध्यापनरत छन् ।)

– यस समाचारको श्रोत : Online Khabar हो ।