अपरिचित अनुहारलाई कोतर्दा

गाब्रेल गार्सिया मार्केजको ‘वान हन्ड्रेड इयर्स अफ सोलिच्युड’ करिब तीन महिनादेखि पढेर २०८० सालको अन्त्येष्टि गरेको थिएँ ।

मलाई यसमा शंका हुनुहुँदैन कि यो अति नै सुस्त पढाइ हो र खराब पाठकले मात्र यस्तो गर्दछ भन्नेमा । लगत्तै मुराहरि पराजुलीले अनुवाद गरेको इमन वटलरको किताब ‘स्वतन्त्र समाजका आधारशिलाहरू’ पढेको थिएँ ।

अनुवाद खुब चित्त बुझेको भए पनि इमन वटलरले एउटा पानामा दिएको विचारले त्यो सिङ्गो पानालाई केरकार गरेर किताबलाई थन्क्याइदिएँ । थन्क्याउनु पूर्व पढ्न चाहेका पाठहरू छानेर पढ्न नखोजेको होइन तर पढ्न नसक्ने नै भएपछि त्यसलाई थाती राखिदिनु मनासिब सम्झें ।

त्यसलगत्तै महेश पौड्यालको कथा संग्रह ‘अपरिचित अनुहार’ हात पर्‍यो । पढ्न सुरु गरेको करिब चौबीस घण्टाको अन्तरालमा त्यसलाई सिध्याइदिएको स्वघोषणा गरें । मलाई यसमा पनि शंका हुनुहुँदैन कि पूरै किताब नपढी पढ्न बन्द गर्ने र अति नै छिटो पढ्ने पनि खराब पाठक नै हो भन्नेमा ।

उसो त आफूभित्रको पाठकीय अहं र अबुझाइलाई पूर्ण रूपमा बेवास्ता गर्दै पाठकीय विनम्रता र बुझाइलाई मात्रै वास्ता गरेर आफैंले आफैंलाई खराब पाठकको दर्जा दिनु अति नै खराब कुरा हो भन्नेमा पनि शंका हुनुहुँदैन ।

नत्र के मभित्र खराब पाठकीय चेत भएका खराब पाठकहरूको अखडा मात्र छ ? के अति नै ढिलो पढिनु वा अति नै छिटो पढिनु वा मन नपर्दा नपढिनु खराब पाठक हुनुका द्योतक हुन् ? वा अन्यथा के हो असल पाठक र असल पाठक हुनुको वास्तविक अर्थ ? वा मभित्र पनि छन् वा छैनन् असल पाठकहरू ? वा के के हुन् तिनका आधारभूत द्योतकहरू ?

अदृश्यको जति क्षेत्रफललाई र जहाँसम्मको सिमानालाई ‘म’ भनिन्छ, त्यसभरि द्वन्द्व चलाइरहेको छु । द्वन्द्व यसकारण चलाइरहेको छु ताकि कसै गरेर आफूभित्रबाट असल पाठकलाई प्रस्फुटन गर्न सकूँ ।

यसक्रममा मलाई एउटा कुराको अचानक अवगत हुन पुगेको छ । त्यो के भने पुस्तक पढिसकेपछि कुनैलाई लेखेर प्रस्फुटन गर्दा बढी पाठकीय आनन्द र अभिव्यक्तलाई अभिभूत गर्न सकिंदो रहेछ । कुनैलाई मौखिक रूपमा व्याख्या विश्लेषण गर्दा गर्न सकिंदो रहेछ भने कुनैलाई दुवै गर्दा गर्न सकिंदो रहेछ ।

यस्तै माथि उल्लिखित तीनवटा पुस्तकलाई वर्गीकरण गर्दा मार्केजको ‘वान हन्ड्रेड इयर्स अफ सोलिच्युड’ लाई मौखिक व्याख्या विश्लेषण मार्फत सुर्खेतमा भेटिएका पुस्तकप्रेमीहरूसँग गफगाफ गर्दा आनन्दित र अभिव्यक्त भएको पाएको छु ।

इमन वटलरको हकमा दुवै माध्यमबाट भँडास पोख्दा पाएको छु र महेश पौड्यालको ‘अपरिचित अनुहार’मा भने लेख्दा बेसी आनन्दित र अभिव्यक्त भइन्छ भन्ने लागेको छ । त्यस अनुरूप म यस मनगढन्ते आलेखमा ‘अपरिचित अनुहार’ लाई छिटपुट लेख्न खोज्दैछु ।

‘केही स्वीकारोक्ति, केही आभार’ भन्ने भूमिका—पाठमा कथाकारले प्रयोगवादको नवीन एवम् जटिल शैलीमा किन मैले यी कथाहरू लेखें ? र किन सामाजिक यथार्थवादकै चलनचल्तीको सजिलो शैलीमा लेखें ? भन्ने प्रसंगमा दिएका विचारहरू पढेको आधारमा सोचेको थिएँ निराश हुने हुँ कि ! तर धेरै नसोची सुरु गरिहालें ।

पढ्दै जाँदा पात्र चित्रण र कथानक विस्तार गर्दा जुन सिद्धहस्त तरिकाले लेखनी आएको छ त्यो यस्तो सनसनीपूर्ण लाग्यो कि म एकछिन पहिलो कथामा टक्क रोकिएँ अनि मुस्कुराएँ ।मुस्कुराउँदा मुस्कुराउँदै अन्तिम कथा पनि सकिएछ । मलाई सकिएको बारेमा केही पत्तो पनि भएन ।

यसो सोच्दा सायद धेरै लामो समयपछि त्यस पुस्तकले त्यसरी चुम्बकीय र गुरुत्व बल बराबर तान्दा अचल र चञ्चल एकसाथ भएर ममा किताब सकिएको होश नभएको हुनुपर्छ ।

अफसोच ! यो भनिरहँदा खेदपूर्वक के भन्न लाग्दैछु भने एकदुई वटा बाहेकका अधिकांश कथाको अन्त्य पाठकले कहींकतै सुनेको आभास गर्ने छन् । उसो त यथार्थवादमा प्रायः जुन समाजमा लेखक र पाठक बाँचिरहेका हुन्छन् त्यही वा त्यस्तै समाजको अन्त्यबाट कथाको अन्त्य गरिएको हुने गर्दछ । जो यथार्थवादको ठूलो कमजोरी हो जस्तो लाग्छ ।

किनभने पछिल्लो समय संसारभर जो एकान्तवासको भूमण्डलीकरण छाएको छ, त्यसले धेरै मानिस एवं पाठकहरूलाई हरेक चिजको उत्पत्ति नयाँ होस्, त्यसको क्रिया पनि नयाँ होस् र विनाश पनि नयाँ होस् भनेर सचेत बनाउँदै लगिरहेको छ वा भनौं आफूले बाँचिरहेको उदेकलाग्दो समयभन्दा बेग्लै केही घटित होस् जीवनमा, चलचित्रमा, पुस्तकमा वा जहाँसुकै भन्ने युगमा बाँच्न अभिशप्त पनि बनाउँदै लगिरहेको छ ।

ती सचेत र अभिशप्त पाठकहरूलाई यस्तो अन्त्य झिंजोलाग्दो लाग्न सक्छ । मलाई पनि त्यस्तो लागेको थियो । त्यसकारण प्रयोगवादले यस कुराको पूर्ति गरिरहेको हुने गर्छ, यही जगमा त्यो वाद मुख्यतः उभिएको भएकाले । तर यसरी ती कथाको अन्त्य होला भन्ने कुरामा भने हामीलाई कहींकतै अनुमान लगाउने ठाउँ प्राकृत तवरले कथासंग्रहमा छोडिएको छैन । जो तारिफयोग्य छ, जो सिक्नयोग्य छ र जो फेरि–फेरि पढिरहुँ झैं लाग्न सफल छ ।

यसकारणले नै यथार्थवादको तागत पनि जब्बर रूपले दुनियाँभर अझै सञ्चार भइरहेको होला र आगामी दिनहरूमा भइरहने होला ।

यो कथा संग्रहको मनपरेको अर्को कुराः ‘मुख्य पात्र’ किटेर नै यो हो भनेर सुरुवात गरेका अधिकांश कथा अनुमान भन्दा ठिक उल्टो ‘सहायक पात्र’लाई मुख्य पात्र बनाएर अन्त्य भइदिनु ।

भन्नुको अर्थ कथा यो पात्रबाट अगाडि बढ्छ भनेर पूर्ण रूपमा एउटा मनस्थिति बनाएर पढिरहेको बेलामा आफैं अर्को पात्रबाट कथा अघि बढ्दै गएर सकिसकेको हुनु । वा सकिएपछि मात्र हामीलाई यसबारेमा होश हुनु हो ।

वास्तवमै कथाकार जसरी कथाको र पाठकको मनस्थिति अप्रत्यासित ढङ्गले परिवर्तन गर्न सफल भएका छन् न कथाले न पात्रले न पाठकले नै चाल पाउने गरी, यसमा उनको प्रयोगवादकोे शक्तिशाली छनक देख्न सकिन्छ झैं लाग्छ मेरो बुझाइमा ।

मलाई थाहा छ जो बुझाइ अवश्य पनि यथार्थवादमा मुख्य पात्र मुख्य पात्र भएर नै अन्त्य हुने गर्दछ भन्ने मेरो अबुझाइको कारणले आएको बुझाइ हुनुपर्दछ । अथवा समाज ‘मुख्य पात्र’ बाट मात्र चलिरहेको देखेको मेरो एकदृष्टीय यथार्थका कारणले कथामा सहायक पात्रले कथा अगाडि बढाएर सफलतापूर्वक अन्त्य गराउन सकेकोले मलाई यस कुरामा नयाँपन लागेको पक्कै हो र प्रयोगवादको कित्तामा उभ्याएको पनि सत्य नै हो ।

जस्तो यसको जब्बर प्रमाण शीर्षक कथा ‘अपरिचित अनुहार’ हो । यस कथामा लेखकले किनारमा हिंडिरहेको माझीलाई बीच नदीमा आकाशबाट झरेर एउटा बच्चालाई काखमा च्यापी खेलाइरहेको ईश्वर देखाउँछन् र आकाशमै विलीन गराउँछन् । यो जसरी देखाएका छन् र विलीन गराएका छन्, आखिर कसरी यथार्थवादको ढर्रामा यो कथा पढेर मज्जा लिन सकिएला ?

यस ‘अपरिचित अनुहार’ कथाका बारेमा अर्को कुरा जोडिहाल्छु । आखिर कथाकारले यस पुस्तकको नामकरण यस कथालाई नै आधार मानेर किन गरे होलान् ? म जिज्ञासु हुँदै पढेको थिएँ । साथै यस प्रकारका नामहरू धेरै प्रयोग भइरहेका भएर होला मलाई यो शीर्षक क्लिष्ट जस्तो पनि लागिरहेको थियो ।

पहिलो कथा ‘बार्दलीको एउटा अनुहार’ बाट बरु नामकरण हुनुपर्ने थियो कि ? भनेर हरबखत चित्त दुखाइरहेको पनि थिएँ । तर जब माझीले नदी बीचमा बच्चालाई काखमा च्यापी खेलाइरहेको ईश्वरलाई अपरिचित भनेको रहेछ भन्ने बोध भएपछि ममा अवाक् छुट्यो । त्यसपछि शीर्षक अत्ति नै सान्दर्भिक लाग्यो ।

शीर्षक आकर्षणका लागि नभएर सान्दर्भिकता र अर्थपूर्णताका लागि राखिनुपर्छ भन्ने कुरामा दृष्टिगोचर भएको आभास पाएँ । र ईश्वरले सारा सृष्टिलाई सिर्जना गरेको हो भन्ने सत्यमा त्यस कथाको पात्र (किताबभर उनका अधिकांश पात्रहरू निःशर्त ईश्वरमा विश्वास गर्छन्) निःशर्त विश्वास गर्छ र अडिक रहिरहन्छ तर कथाको अन्त्यमा गएर स्वयम् पात्रले त्यही ईश्वरको अनुहारलाई अपरिचित देखेको छ ।

त्यही ईश्वरीय विश्वास र आराधनालाई अपरिचित महसुस गरेको छ । जो यसप्रकारले अपरिचित हुनजाला भन्ने कुराको पूर्वानुमान गर्न कठिन छ । र, माथि कतै अपवादमा एक, दुइटा कथामा अन्त्य थाहा नहुने खालको छ भनेको मध्येको एउटा कथा यो पनि हो । किनभने यसरी त सोचिएकै हुँदैन ।

अन्त्यमा; एउटा राम्रो कथाकारले आफूभित्र सँगै बाँचिरहेको समालोचकलाई मूकदर्शक बनाएर कथा लेख्नुपर्छ/लेख्न सक्नुपर्छ/र लेख्न सिक्नुपर्छ । यसका ज्वलन्त उदाहरण र अग्रपंक्तिका कथाकार महेश पौड्याल हुन् र उनको कथाकृति अपरिचित अनुहार हो भन्नेमा कम्तीमा अब ममा द्विविधा रहेन । पढ्नुभन्दा पहिले जो अनावश्यक मात्रामा अवस्थित थियो र जसलाई अनेकसँग फलाक्दै हिंड्थें पनि ।

यत्ति नै !

– यस समाचारको श्रोत : Online Khabar हो ।