अर्गानिक खानेकुरा कसरी चिन्ने ?

काठमाडौं । पछिल्लो समय अर्गानिक खानेकुराप्रति मानिसहरूको मोह बढेको छ । अर्गानिक खानेकुराको माग र लोकप्रियता बढेसँगै अर्गानिक खाद्य स्टोर, अर्गानिक तरकारी तथा फलफूल पसल व्यापक रुपमा खुलेका छन् ।

अर्गानिक खानेकुरा स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित भएर पनि होला, यसको प्रयोग गर्न मान्छेहरू जति पनि खर्च गर्न तयार हुन्छन् । अर्गानिक खानेकुरा मानिसको मात्र होइन, वातावरण स्वास्थ्यसँग पनि जोडिएको हुन्छ । त्यसैले आजभोलि अर्गानिक खेतीको बारेमा चर्चा हुने गरेको छ ।

नेपालमा अर्गानिक खेतीको इतिहासको कुरा गर्ने हो भने सन् १९८० को दशकमा एक जना अमेरिकी रिसर्चर जूडिथ चेज नेपाल आएर भक्तपुरको दधिकोटमा सन् १९८७ मा सानो अर्गानिक गार्डेनको स्थापना गरेको पाइन्छ । त्यही वर्ष उनले ‘एप्रोपिएट एग्रिकल्चर अल्टरनेटिभ’ नामक एनजीओ स्थापना गरेको पाइन्छ । त्यहींबाट अर्गानिक खेतीको अवधारणा नेपालमा भित्रिएको पाइन्छ । नेपालको पहिलो अर्गानिक जिल्ला भनेर जुम्लालाई घोषणा गरिएको छ ।

काठमाडौंसहित अन्य सहरी क्षेत्र वरपर देखिने पशुपालन, तरकारी फर्म कति अर्गानिक हुन् ?  तिनको शुद्धता मापन कसरी गर्न सकिन्छ ? ती फार्महरूमा रासायनिक मल र विषादी अनि एन्टिबायोटिकको प्रयोग भएको छैन त ?   लगायत विषयमा कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालयका खाद्य अनुसन्धान अधिकृत प्रतीक जोशीसँग गरिएको अनलाइनखबरकर्मी सुमित्रा लुईटेलले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश :

अर्गानिक भनेको के हो ?

रासायनिक मल र विषादी नहालिएको, आनुवंशिक रूपमा परिमार्जन नगरिएको र जैविक रुपमा उत्पादन गरिएको खाद्य पदार्थ नै अर्गानिक हो । अर्गानिक उत्पादनमा जैविक मल र रैथाने बीउ बिजन प्रयोग गरिन्छ । त्यस्तै, प्राकृतिक चरन क्षेत्रमा चरेका पशुपन्छीबाट उत्पादित दूध, अण्डा र मासुजन्य पदार्थ पनि अर्गानिक हुन्छ ।

अर्गानिक हुनका लागि अर्गानिक बालीले संयुक्त राष्ट्र संघको कृषि विभागले कायम गरेको मापदण्ड पूरा गरेको हुनुपर्छ । यी मापदण्डमा सबै बालीहरू सिन्थेटिक कीटनाशक, कृत्रिम मल, विकिरण र बायोटेक्नोलोजीको प्रयोग नगरी उत्पादन गरिएको हुनुपर्छ ।

एन्टिबायोटिक वा सिन्थेटिक वृद्धि हर्मोनको प्रयोग नगरी जनावर हुर्काइएमा पशुजन्य उत्पादनहरू अर्गानिक मानिन्छन् । यी पशु बन्द ठाउँमा नभई बाहिरी खुला स्थानमा चराइएको हुनुपर्छ ।

बजारमा पाइने अर्गानिक खानेकुरा साँच्चै अर्गानिक हुन्छ त ?

बजारमा पाइने अर्गानिक भनिएका सबै खानेकुरा अर्गानिक हुन्छन् भन्ने जरुरी छैन । किनकि अर्गानिकप्रतिको मोह बढेसँगै अर्गानिक रूपले  उत्पादन नभएका खानेकुरालाई पनि अर्गानिक भनेर बेचेको पाइन्छ ।

अर्गानिक खानेकुरा उत्पादन गर्न एउटा निश्चित प्रक्रियाबाट गुज्रिनुपर्छ । उत्पादन अर्गानिक हो भनेर प्रमाणीकरण गर्नुपर्छ । ‘अर्गानिक सर्टिसफिकेसन नेपाल’ लगायत संस्थाबाट अर्गानिक सर्टिफिकेट प्राप्त गरेको हुनुपर्छ ।

हुन त विभिन्न समयमा सरकारले पनि अर्गानिक उत्पादनलाई प्रवर्द्धन गर्ने गरेको छ । राष्ट्रिय कृषि नीति २०६४ ले पनि अर्गानिक खेतीलाई प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ भनेको छ । तर अर्गानिक खेती र अर्गानिक उत्पादनको नियमन गर्ने निकाय नभएकाले बजारमा अर्गानिक भनेर बिक्री भएका सबै कुरा अर्गानिक नहुन सक्छन् ।

त्यो अर्गानिक हो भनेर कसरी थाहा पाउन सकिन्छ ?

बजारमा अर्गानिक भनेर धेरै उत्पादन बिक्री वितरण भइरहेको छ । तर त्यो उत्पादन साँच्चै अर्गानिक हो कि हैन भनेर थाहा पाउन उपभोक्ताले दुईवटा कुरामा ध्यान दिन सक्छन् ।  पहिलो त उत्पादन अर्गानिक हो भनेर थाहा पाउन त्यसको सर्टिसफिकेसन हेर्नुपर्छ । उत्पादन अर्गानिक हो भने ‘अर्गानिक सर्टिसफिकेसन नेपाल’ वा अन्य आधिकारिक संस्थाबाट मान्यता प्राप्त गरेको हुन्छ ।

अर्को भनेको उत्पादन अर्गानिक हो भन्ने कुरा थाहा पाउन लेबल हेर्न सकिन्छ । कतिपय उत्पादनमा अर्गानिक हो भन्ने कुरा लेबलमा लेखिएको हुन्छ ।

अर्गानिक उत्पादनको सेवनले के कस्तो फाइदा हुन्छ ?

अर्गानिक खानाको सबैभन्दा ठूलो विशेषता भनेको शरीरमा कुनै साइड-इफेक्ट नहुनु हो । यसमा कुनै पनि रसायन, कीटनाशक, औषधि वा संरक्षक प्रयोग गरिएको हुँदैन । जसले गर्दा यस्ता खानामा भिटामिन, मिनरल्स, प्रोटिन, क्याल्सियम, आइरन जस्ता आवश्यक तत्त्वहरु विषादी प्रयोग भएको खानामा भन्दा केही मात्रामा बढी हुन्छ ।

विभिन्न अध्ययनहरूको अनुसार बालीमा प्रयोग भएका रसायनहरूले मेटाबोलिक समस्या, हर्मोनल समस्या र क्यान्सरजस्ता विभिन्न खालका स्वास्थ्य समस्या उत्पन्न हुन सक्छन् । अर्गानिक खानाको सेवन गर्दा यस्ता रोगको जोखिमबाट बच्न सकिन्छ ।

अर्गानिक खेतीमा उब्जिने फलफूल र तरकारीहरूमा कीटनाशक नहुँदा एन्टिअक्सिडेन्टहरू बढी हुन्छन्, जसको सेवनले रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउँछ र विभिन्न रोगको जोखिम कम हुन्छ ।

अर्गानिक रूपमा उत्पादन गरिएका फलफूल, तरकारी र मासुजन्य उत्पादन वातावरणमैत्री पनि हुन्छन् । किनभने ती खानेकुरा उत्पादन गर्न र वृद्धि गराउन कुनै पनि रसायनको प्रयोग गरिएको हुँदैन ।

कीटनाशक विषादी, हर्बिसाइड्स र हर्मोनहरूले कृषि र वातावरणजन्य नोक्सानी हुनेगरी नदी, माटो र हावालाई दूषित बनाउन सक्छन् । जैविक खेतीमा यस्ता रासायनिक पदार्थ प्रयोग नहुने भएकाले यसले वातावरणलाई पनि स्वस्थ राख्न सहयोग गर्छ ।

– यस समाचारको श्रोत : Online Khabar हो ।