पढे-लेखेकाहरू समेत दाइजोका लोभी

दाइजोको वास्तविक अर्थ दिने काम हो । विवाहमा केटी पक्षले केटा पक्षलाई दिइने धनमाललाई नै दाइजो भनिन्छ । यसभित्र रुपैयाँ, पैसा, धनमाल, घर, गाडी, जग्गा आदित्यादि जे पनि पर्छ । प्रारम्भमा दाइजोलाई उपहारका रूपमा दिएको पाइन्छ । वैदिक कालमा र मध्यकालमा दाइजो दाताको इच्छामा निर्भर गर्थ्यो । दिन मन लागे दिने र नलागे नदिने !

आधुनिककालमा आइपुग्दा यसले विकराल रूप धारण गरेको छ । प्राचीनकालमा विवाह गरेर गएकी छोरीलाई आर्थिक अभाव नहोस् भनेर सम्पन्न आमा-बुबाले गोप्य धनका रूपमा केही रकम दिने गरेको भनाइ पाइन्छ । जसले गर्दा पराइको घरमा छोरीले सहज महसुस गर्न सकोस् । कतिपय बुबाआमाले छोरीलाई उसका घरका सदस्यले थाहा नपाउने गरी लुकाएर धनमाल दिने गरेको पाइन्छ । जसले गर्दा छोरीले नयाँ घरमा आर्थिक अभावबाट पिल्सनु नपरोस् !

दाइजोको रूपमा पाएको सम्पत्ति छोरीले नै प्रयोग गर्न पाउनु हो भने यसले समाजमा नराम्रो प्रभाव पार्ने थिएन । जसलाई दिइन्छ त्यसले उपभोग गर्नु हो भने त्यो दाइजो नभएर अंश नै बन्न सक्थ्यो । तर हाम्रो समाजमा दाइजोको परिभाषा यसको ठीक विपरीत किसिमले लगाइएको छ ।

आफूले जन्माई, हुर्काइ पढाइ, लेखाइ, सक्षम बनाएकी छोरी जो उमेरले पाखुरीमा बल भरिएकी हुन्छे त्यसलाई एउटा केटा खोजेर तिमी मेरी छोरी लगिदेऊ त्यसबापत म तिमीलाई तिमीले मागे जति दाइजो (सम्पत्ति) दिन्छु । यदि मेरी छोरीले तिमीलाई चित्त बुझाउन सकिन भने मारे पनि (मारे पाप) म चैं केही भन्दिनँ, पाल्यौ भने (पाले पुन्य) तिमीलाई पुन्य हुन्छ भनेर जिम्मा लगाउने गर्छौं ।

अस्ति मात्र हाम्रो गाउँका केही अगुवा युवा नै दाइजो बाबुआमाले आफू खुसीले दिएका हुन् केटाले मागेको होइन भन्ने निष्कर्ष निकाल्दै थिए । त्यसै बेलामा मैले आपत्ति जनाउँदा एक जना मेरा देवरले एउटा उदाहरण मलाई पेश गर्नुभयो ।

उहाँहरूको गाउँमा एउटा परिवारमा तीन छोरी थिए । तीनै जना असामान्य किसिमका सबैलाई दाइजोकै लोभ देखाएर विवाह गरेको । केटाले बेला-बेलामा दाइजो ले भनेर कुट्दा पनि माइती बरु पैसा दिने तर छोरी फिर्ता नलाने भन्छन् । अनि भन्नुहोस् त दाइजो लिएको कि दिएको ?

यसरी दाइजोको परिभाषा परिवर्तन भएर छोरी लगिदिए बापत केटाको परिवारलाई दिइने धनको रूपमा रूपान्तरित भएको छ । यस मामलामा छोरी पक्षका बाबुआमाले सोच्नै पर्छ– दाइजो दिनु नै गलत । दिइहाल्दा पनि त्यो ज्वाइँलाई होइन छोरीलाई दिएको हो ।

अब आफूले दिएको सम्पत्ति आफ्नी छोरीले उपभोग गर्न पाउँदिनन् भने किन दिने ? बरु त्यो धन जोगाएर राखिदिएर घरमा अन्याय सहेर नबस साह्रो-गाह्रो परे फर्किएर आऊ । हामीले तिम्रो लागि दाइजो राखिदिएका छौं भनेर अन्याय नसहन आत्मबल बढाइदिनुपर्छ ।

अहिलेको समयमा माइतीले दिएको कुनै पनि दाइजो छोरीको भएको देखिंदैन । कतिपय जातिमा त ज्वाइँ किन्ने गरेको पनि पाइन्छ । पढे-लेखेको र जागिरे ज्वाइँ छ भने धेरै पैसा र नपढेको बेरोजगार भएमा कम पैसा तिर्ने ।

हामी सानै हुँदा हाम्रो घरकै छेउमा साह थरको छिमेकी हुनुहुन्थ्यो । उहाँका दुई जना छोरा दाइले धेरै पढेका थिएनन् । खेती सम्हाल्दै घरैमा काँटा खोलेका थिए । भाइले फार्मेसी पढेर मेडिकल खोलेका थिए । विवाहको कुरा चल्दा केटी पक्षले दाइलाई भए दुई लाख र साइकल, भाइलाई भए चार लाख र मोटरसाइकल दिने भने भन्ने सुनेकी थिएँ ।

बाबुआमाले दिएको उक्त रकमको रङ कस्तो थियो भनेर छोरीले देख्न पनि पाउँदिनन् । अलिअलि दाइजो भनेको के रहेछ केलाउने मेरो उमेरमा अर्को एउटा घटना गाउँमा सुनेकी थिएँ । एक जना हाम्रा छिमेकी दाइको धुमधामले विवाह भएको थियो । बहिनी मेरो साथी भएकोले हामी जन्त पनि गएका थियौं ।

दाइ अग्ला थिए, भाउजू अलिक होची थिइन् । जोडी नमिलेको देखेर मैले मेरी साथीलाई सोधेकी थिएँ । उसले मेरो कानैमा सुटुक्क भनेकी थिई-दाइजोमा धेरै पैसा र जग्गा पनि दिने भनेका छन् रे त्यही भएर । पछि ती दाजु-भाउजूको कहिल्यै राम्रो भएको सुनिएन ।

एउटा छोरा जन्मिएको थियो । त्यस समयमा दोस्रो विवाह गर्नेलाई कानुनी कारबाही थिएन । दाइले दोस्रो विवाह गरे, भाउजू माइत गइन् । यसरी घर खान नसकेर माइत फर्कंदा न उनीसँग दाइजो छ, माइतीमा दाजुभाइले पहिले नै उसको अंश दाइजोमा दिएको भनेर हेला गर्छन् । त्यो दाइजोको रकम माइतीले जोगाएर राखिदिएको भए उनलाई गरिखाने बाटो हुन्थ्यो ।

कतिपय ठाउँमा त झन् छोरीको विवाहमा आएका सम्पूर्ण जन्तीलाई गरगहना, लुगा-कपडा र दक्षिणा र दाइजो समेत दिने चलन पाइन्छ । भर्खरै मात्र मेरो एक मित्रको बहिनीको विवाह भएको थियो । केटाको घर पोखरा अनि केटीको झापा । करिब सयको सङ्ख्यामा आएका जन्ती सबैलाई खाममा हालेर दक्षिणा गरेको रे !

नाताले भेट्ने आफन्तलाई लुगा-कपडा र घरै भित्रकालाई सुन समेत दिएको रे ! पढेर सक्षम बनिसकेकी छोरीको विवाहमा करिब तीस लाख खर्च भएको कुरा गर्दै हुनुहुन्थ्यो । अब छोरीको घर भएन भने सम्पत्ति पनि सखाप छोरीको भविष्य पनि सखाप !

हाम्रै गाउँमा एक जना बहिनीलाई माग्न कुनै घराना भनिने परिवार आएछन् । सबै कुरा मिल्यो । अन्त्यमा दाइजोको मोलमोलाइ सुरु हुँदा डाक घट्ने र बढ्ने क्रममा केटापक्षले भने जति दाइजो दिन नसकेपछि विवाह नहुने भएछ । पछिसम्म त्यो बहिनीको विवाह भएको थिएन ।

सबैले कारबाट चिप्लिएकी भन्थे । पछि सरकारी जागिरमा नाम निकालेर विवाह नै नगर्ने प्रण गरेर बसिन् । हामी महिलाले पनि यस्ता दाइजेहरूलाई समाजमा मुख देखाउन लायक छोड्नुहुन्न तब मात्र यो प्रथा हट्दै जान्छ ।

हाम्रै गाउँकी एक जना काकी भन्नुहुन्थ्यो ‘हेर केटी हो जसले दाइजोको कुरा गर्छ त्यसलाई मुखमा आएसम्मको जवाफ देओ र राम्ररी सोध दाइजो दिनुपर्ने कारण चैं के छ ? भन्देओ बरु मेरा बुबाआमालाई देओ न दाइजो- मलाई हुर्काइ, बढाइ, पढाइ गरेबापत !

यी र यस्ता प्रतिनिधि उदाहरण समाजमा धेरै छन् । हुने-खाने सम्पन्नलाई त झन् धेरै लोभ लाग्छ दाइजोको । अहिलेको समयका पढे-लेखेका पुरुष जसले दाइजो लिनु र दिनु दुवै अपराध हो भन्ने बुझेका छन्; उनीहरू परिवारको खास्टोले मुख लुकाएर भित्रभित्रै दाइजो चुसिराखेका हुन्छन् । आमाबुबाले मान्नुहुन्न, समाज र आफन्तले मान्दैनन् भन्दै दाइजोमा र्‍याल काढिरहेका हुन्छन् ।

हामीसँगै काम गर्ने एक जना मित्र हुनुहुन्थ्यो । उहाँको विवाह हुने भएपछि मैले सोधेकी थिएँ-सर हजुर त दाइजो लिनुहुन्न होला नि है ? उहाँले भन्नुभयो- ‘हेर्नु न मैले त नलिने भन्या मेरा बुबाआमा अनि केटीका बुबा आमा दुवै मान्नुहुन्न । उहाँहरूको इज्जत जान्छ रे !’ विवाहपछि उनी नयाँ मोटरसाइकल चढेर अफिस आउन थाले ।

मिडियामा काम गर्ने मेरा एक जना प्रिय भाइ भन्थे दिदी विवाह नगरी भएन । आफैं त बाइक किन्नै नसक्ने भइयो । सुन्दा अचम्म लाग्ने कुरा उनीहरूको खाँचो टार्न माइतीले सम्पत्ति दिनुपर्ने ? मेरै गाउँकी देउरानीले एक दिन दुःख मान्दै दुःखेसो पोखिन् ।

उनले भनिन्, ‘उहाँले विदेश गएर पुग्ने पैसा कमाउनुभएको छ तैपनि अस्ति हाम्रो विवाहको दाइजोमा झुल दिन बिर्सनुभएछ । सायद जाडोको बेला भनेर याद भएन होला । गर्मी लागेपछि मच्छडले खायो घरमा झुल छैन, भन्या त तेरा माइतीले दिएको भए पो लगाउँछेस् ! भन्नुभयो ।’

अब हरेक बाबुआमा सचेत हुनैपर्छ । अत्याचार सहेर नबस्न सिकाउनुपर्छ । अब मारे पाप पाले पुण्य होइन, सहन नसके आऊ हामी तिम्रा लागि छौं भन्नुपर्छ । समानताको पाठ अब समाजले सिकाउनै पर्छ । श्रीमान्को घर अन्याय सहन होइन जीवन निर्वाह गर्ने असल साथी खोज्न जाने हो । त्यहाँ मन मिल्ने साथी भेटिए ठिकै छ भेटिएन भने पिल्सिएर, गुम्सिएर, हेपिएर, तिरस्कृत भएर बस्नुको औचित्य छैन ।

– यस समाचारको श्रोत : Online Khabar हो ।