मधुमेह कसरी हुन्छ ? विस्तृतमा बुझौं
काठमाडौं । हामीले जति पनि खाना खाएका हुन्छौं, पचाउने प्रक्रियामा त्यो खाना ग्लुकोज (चिनी) बनेर रगतमा मिसिन्छ । ग्लुकोज पचाउन शरीरमा रहेको प्यान्क्रियाज ग्रन्थीले इन्सुलिन उत्पादन गर्छ । इन्सुलिनले खानालाई ऊर्जामा परिणत गर्छ ।
कहिलेकाहीं इन्सुलिन उत्पादन कम हुन्छ वा उत्पादन नै नहुन सक्छ । यस्तो अवस्थामा रगतमा भएको ग्लुकोजको मात्रा बढ्छ । यही अवस्थालाई मधुमेह भनिन्छ ।
इन्सुलिनको उत्पादन हुने र कम हुने अवस्थालाई हेरेर मधुमेहलाई दुई भागमा विभाजन गरिन्छ, टाइप-१ र टाइप-२ ।
किन दुई प्रकारका हुन्छन् ?
टाइप वान मधुमेह
टाइप वान मधुमेह के हो ? ह्याम्स अस्पतालका डा. विनय भट्टराईका अनुसार शरीरमा खानाबाट परिणत भएको ग्लुकोजलाई ग्रहण गर्ने इन्सुलिनलाई प्रतिरोधात्मक शक्तिले नै उत्पादन हुन नदिंदा ग्लुकोज रगतमै जम्मा भई बस्नु टाइप वान मधुमेह हो । प्रतिरोधात्मक शक्तिका कारण काम गर्न नदिंदा टाइप वान मधुमेह हुने भएकाले यसलाई ‘अटो इम्युन’ रोग भनिन्छ ।
कसलाई हुन्छ ?
टाइप वान मधुमेह बालबालिकामा पनि बढी देखिन्छ । जन्मिएको एक वर्षदेखि वयस्कसम्म यो रोग देखा पर्न सक्छ । मधुमेह भएकामध्ये झण्डै १० प्रतिशत मानिसमा टाइप वान मधुमेह भएको हुन्छ । टाइप वान हुनेहरुलाई प्रत्येक दिन इन्सुलिन दिनुपर्छ ।
कसरी हुन्छ ?
डा. भट्टराईका अनुसार पेटमा पुगेका खानेकुरा ग्लुकोज बनेर रगतमा मिसिन्छ, जसलाई प्यान्क्रियाज ग्रन्थीमा उत्पादन भएको इन्सुलिनले शरीरको अन्य अंगमा पुर्याउँछ । तर टाइप वान हुनेहरुमा इन्सुलिन उत्पादन हुनै पाउँदैन ।
यसलाई थप स्पष्ट पार्दै डा. भट्टराई भन्छन्, ‘शरीरको प्रतिरक्षा प्रणालीले गर्दा प्यान्क्रियाजको बिटा कोषमा हमला गरी क्षति पुर्याउँछ । जसकारण इन्सुलिन उत्पादन हुन पाउँदैन । र, रगतमा ग्लुकोजको मात्रालाई नियन्त्रित हुन पाउँदैन र शरीरमै जम्मा भएर बस्छ । यसरी टाइप-१ मधुमेहले जन्म लिन्छ ।’
इन्सुलिन नबन्ने कारण के हो ?
डा. भट्टराईका अनुसार यस्तो अवस्था किन आउँछ भन्ने कुनै ठोस कारण पत्ता लागिसकेको छैन । विशेषगरी कुनै परिवारमा आमा वा बाबुलाई मधुमेहको समस्या छ भने उनीहरुबाट जन्मिने सन्तानलाई टाइप-१ मधुमेह हुने सम्भावना उच्च हुन्छ । कतिपय अवस्थामा भाइरल संक्रमणका कारण इन्सुलिन उत्पादन हुने कोषिकाहरू नष्ट भएर यो रोग लाग्न सक्ने डा. भट्टराई बताउँछन् ।
के कस्ता देखिन्छन् लक्षण ?
– पानी प्यास लागिरहनु
– पटक-पटक पिसाब लाग्नु
– राति ओछयानमै पिसाब फेर्नु
– तौल कम हुँदै जानु
– भोक लाग्नु
– झर्को लाग्नु
– कमजोर अनुभव हुनु
के छ उपचार ?
टाइप-१ मधुमेहलाई उपचारद्वारा निको पार्न सकिन्छ । यसको उपचार भनेको यो रोग पहिचान भएपछि दिनहुँ इन्सुलिन लिनुका साथै खानपानमा विशेष सावधानी अपनाउनु हो । खानपान नियन्त्रण र दिनहुँ इन्सुलिन लिएको टाइप-१ भएकाहरु सामान्य जीवनयापन गर्न सक्छन् ।
टाइप टु मधुमेह
अधिकांशमा हुने मधुमेह हो, टाइप टु मधुमेह । कुनै कारणवश आमाशयमा पुग्ने इन्सुलिन कम भई ग्लुकोजको स्तर शरीरमा अनावश्यक बढ्नुलाई टाइप टु मधुमेह भनिन्छ ।
कसलाई हुन्छ ?
टाइप-२ मधुमेह खराब जीवनशैली, तनावग्रस्त मानसिक स्थिति, शारीरिक गतिविधि कम हुनु जस्ता थुप्रै कारणले हुन्छ । मोटोपन भएका व्यक्तिमा पनि यसको जोखिम रहन्छ ।
कसरी हुन्छ ?
अरुण लाइफ स्टाइल अस्पतालका चिकित्सक मधुमेह रोग विशेषज्ञ डा. रुपक भारीका अनुसार खाएको सबै खानेकुरा पेटमा पुगेर पाचनप्रणालीले पचाएपछि ग्लुकोज (चिनी) बन्छ । चिनी सबै अंगमा आमाशयमा उत्पादन हुने इन्सुलिनको मार्फत पुग्छ, जुन सामान्य प्रक्रिया हो । यस्तोमा कुनै कारणवश इन्सुलिनको मात्रा कम भएमा खाएका खानेकुरा यसले सबै अंगमा पुर्याउन सक्दैन, जसकारण शरीरमा सुगरको मात्रा बढ्ने डा. भारी बताउँछन् ।
के हुन्छ लक्षण ?
टाइप-२ मा पनि टाइप वानकै जस्तै लक्षण देखिने काठमाडौंको चावहिलस्थित मेडिकेयर अस्पतालमा कार्यरत हर्मोन रोग विशेषज्ञ डा. मधु पाण्डे बताउँछिन् ।
उनका अनुसार छिटो छिटो पिसाब लाग्नु, राति सुतिरहेको अवस्थामा पटक-पटक पिसाब आएर उठ्नुपर्ने, मुख सुक्ने, प्यास लाग्ने, भोक अत्याधिक लाग्ने, तौल कम हुने वा बढ्ने, संक्रमणको सिकार भइराख्ने, आँखाको दृष्टि कमजोर हुने, हातखुट्टा झमझमाउने भएमा मधुमेहको लक्षण बुझ्नुपर्छ ।
५० देखि ६० प्रतिशतमा मधुमेह भएपनि लक्षण नदेखिन सक्ने भएकाले लक्षण नदेखिंदा पनि मधुमेह भएको हुनसक्ने हर्मोन तथा थाइराइड रोग विशेषज्ञ डा. सुनिलकुमार पोखरेल बताउँछन् ।
४० वर्ष कटेका व्यक्ति, जसमा मोटोपन, कोलेस्टोरेल र उच्चरक्तचापका औषधि खाइरहेका, गर्भावस्थामा सुगर देखिएको महिलामा यसको जोखिम हुने हुँदा अनिवार्य मधुमेहको परीक्षण गर्न उनी सुझाउँछन् ।
मधुमेहको मापदण्ड
सामान्यतया स्वस्थ मान्छेमा खाली पेटमा रगतको जाँच गर्दा सुगर लेभल १०० भन्दा कम या कुनै पनि बेला यत्तिकै जाँच गर्दा १४० भन्दा कम हुनुपर्छ ।
मधुमेह भएको अवस्था
– खाली पेटको जाँच गर्दा सुगर लेभल १२६ भन्दा माथि भएमा
– खाना खाएपछि २०० भन्दा माथि भएमा
रगत जाँच : मधुमेहको जाँच खाली पेटमा र खाना खाएको दुई घण्टापछि गरी दुई पटक गरिन्छ । जसमा सुईको माध्यमले औंलाबाट थोरै रगत लिई प्रयोगशालामा पठाइन्छ । नतिजाले यसको स्तर बताउँछ ।
र्यान्डम जाँच : यो परीक्षण जुनसुकै बेलामा गर्न सकिन्छ । यसमा रगतको परीक्षणबाट स्तर हेरिन्छ ।
एचबीवानसी वा ग्लाइकोसाइलेटेट हेमोग्लोबिन : यो परीक्षणमा तीन महिनाअघिदेखिको ग्लुकोजको स्तर रगत परीक्षणबाट हेरिन्छ । जसमा ५.७ देखिएपनि ग्लुकोजको स्तर अनियमित भएको बुझिन्छ । यसमा खाली पेटमा जाँच गर्न आवश्यक हुँदैन ।
मधुमेह भइसकेपछि इन्सुलिन र औषधि खाएकाले घरमै पनि ग्लुकोमिटर उपकरणको सहायताबाट मधुमेह नापिन्छ । ग्लुकोमिटरको मद्दतले रगतमा चिनीको मात्रा कति छ भन्ने कुरा थाहा हुन्छ ।
घरमै ग्लुकोमिटर कसरी प्रयोग गर्ने ?
– सुरुमा औंलाहरु सफा राख्न हात धुनुपर्छ ।
– ग्लुकोमिटरको मेसिन अन गरी त्यसमा स्ट्रिपमा फिट गर्नुपर्छ ।
– ल्यान्सेट (पिन)को सहायताले औंलाबाट रगतको एक थोपा निकाल्नुहोस् ।
– रगतको थोपालाई अब टेस्ट स्ट्रिपको टुप्पामा छुवाइदिनुपर्छ । र, रगत बिस्तारै स्ट्रिपमा जान्छ ।
– स्ट्रिपमा पुगेको केही सेकेन्डमै ब्लड सुगरको स्तर देखाइदिन्छ ।
यो परीक्षण खालीपेटमा एकपटक र खाना खाइसकेको दुई घण्टापछि एकपटक गरी परीक्षण गर्न सकिन्छ ।
ग्लुकोमिटर कसरी छनोट गर्ने ?
ध्यान राख्नुहोस् कि ग्लुकोमिटर डिस्प्ले पढ्न सजिलो हुनुपर्छ । प्रयोग गर्न जटिल ग्लुकोमिटर किन्नु हुँदैन । यसको मूल्य औसतमा ११ सयदेखि तीन हजार रुपैयाँसम्म पर्छ ।
के छ उपचार ?
डा. भारीका अनुसार मधुमेहको उपचार सम्भव छैन । यसको मात्र व्यवस्थापन हुनसक्छ । व्यवस्थापनका लागि सुगर स्तर हेरेर औषधि र कतिपय अवस्थामा इन्सुलिन दिइन्छ । मधुमेह उच्च भएको खण्डमा अन्य अंग जस्तै, मुटु, मिर्गौला, आँखा, कलेजोमा पनि समस्या छ कि भनेर पिसाबमा प्रोटिन, मुटुमा ईसीजी, कोलेस्टेरोल र आँखा, मिर्गौलाको पनि जाँच गरिन्छ । समस्या देखिए सोही अनुसार उपचार गरिन्छ ।
मधुमेहको औषधि सबैले एकै काम गर्दैन : डा. भट्टराई
सामान्यतया मधुमेह भएकाहरुलाई मेटफर्मिन, सल्फोनाइलुरिया, डापाग्लिफ्लोजिन र इन्सुलिनलगायत औषधि दिइन्छ । मेटफर्मिनले शरीरको इन्सुलिनलाई झन् राम्रोसँग काम गर्न सघाएर कलेजोमा चिनीको उत्पादन घटाउँछ ।
सल्फोनाइलुरियाले प्यान्क्रियाजलाई धेरै इन्सुलिन बनाउन सहयोग गर्छ र शरीरलाई इन्सुलिनको प्रयोग गराउन सहयोग गर्छ ।
यी औषधिको मात्रा हेरेर मात्र मधुमेहको स्तर हेरेर बढाउने र घटाउने गरिन्छ । त्यसैले विना परीक्षण कुनै पनि औषधि हचुवाको भरमा दिनुहुँदैन ।
कस्तो अवस्थामा इन्सुलिन दिइन्छ ?
डा. विनयका अनुसार टाइप वान मधुमेहमा शरीरमा इन्सुलिन उत्पादन नै नहुने हुँदा इन्सुलिन आजीवन र दिनहुँ दिनुपर्छ । इन्सुलिन खर्चिलो हुने भएकाले टाइप वान हुनेहरुको लागि २५ वर्षसम्म इन्सुलिन निःशुल्क दिइन्छ ।
टाइप-२ मा भने सुरुमै एकदमै उच्च ग्लुकोज भएर आएकालाई तुरुन्तै नियन्त्रण गर्न सुरुकै अवस्थामा इन्सुलिन दिइन्छ । औषधि खाँदा मधुमेह नियन्त्रण नभएमा पनि इन्सुलिन दिइन्छ । कुनै पनि कारणले बिरामी अस्पताल भर्ना भएर बस्नुपर्ने अवस्था आएमा इन्सुलिन सुरु गर्नुपर्ने हुन्छ ।
यसैगरी मिर्गौलाको समस्या छ र औषधि चलाउन सकिएको छैन भने मधुमेह नियन्त्रणका लागि इन्सुलिन चलाउनुपर्ने हुन्छ ।
इन्सुलिन लिन छुटेमा के गर्ने ?
टाइप वान मधुमेहमा त इन्सुलिन छुटाउन मिल्दैन । छुट्यो भने सुगर लेभल बढेर अस्पताल नै भर्ना गर्नुपर्ने हुन्छ । टाइप-२ मा भने एक पटक वा इन्सुलिन छुटेमा सुगर लेभल नापेर सम्झिने बित्तिकै लगाइहाल्नुपर्छ ।
क्लिनिकल न्युट्रिसनिस्ट प्रतिमा सेनका अनुसार मधुमेहमा के, कति खाने भन्ने कुरा व्यक्तिको क्षमता, उमेर, तौल र रोगको अवस्थामा भर पर्छ । यद्यपि औसतमा खान सकिने खानेकुराबारे न्युट्रिसनिस्ट सेन यस्तो सुझाउँछिन् ।
मधुमेहका लागि डाइट चार्ट
नास्ता : उसिनेको अण्डा १, ओखर वा बदाम, मौैसमी फलफूल र एक कप ग्रीन टी
बिहानको खाना : सामान्य नेपाली खाना दाल, भात, तरकारी, दही र सलाद (बढी मात्रामा फाइबर र भिटामिन भएको तरकारी र भातको मात्रा कम गर्ने)
खाना खाएको तीन घण्टापछि : मौसमी फलफूल, केही मात्रामा ड्राइफ्रुट्स
खाजा : सम्भव भए फलफूल, बाहिर भएमा रोटी, चिउरा, चना, दही वा सलाद वा अण्डा अम्लेट
साँझ : दूध वा दहीबाट बनेको परिकार वा ग्रीन टी
रातिको खाना : भातको मात्रा कम, दाल बढी र मौसमी तरकारी तथा सागसब्जी (रातको समयमा खाना ढिलो पच्ने हुँदा सुपाच्य तरकारीमा जोड दिने)
मधुमेहमा कस्तो योग गर्ने ?
मधुमेह भएका व्यक्तिलाई चिकित्सकले शारीरिक रुपमा सक्रिय रहन योग तथा व्यायाम गर्न सुझाव दिन्छन् ।
यसै सन्दर्भलाई लिएर योगाचार्य कमल पौडेल भन्छन्, ‘बिरामीले एउटा औषधिको चक्की खानासाथ रोग ठीक हुन्छ भने जसरी योगले मधुमेह निको पार्दैन । केही योग आसन र प्राणायामका विधि छन्, जसले मधुमेह हुन नदिन वा भइसकेको अवस्थामा नियन्त्रण गर्न सहयोग गर्छ ।’
मधुमेहमा योगाभ्यास
मधुमेह नियन्त्रणका लागि अर्धमत्स्येन्द्रासन, भुजंगासान, पश्चिमोत्तानासन, धनुरासन, बालासन, शवासन, मुन्डुकासन । यी योग विधिले मांसपेशीलाई बलियो बनाउनुका साथै शरीरमा इन्सुलिनको उत्पादन सही राख्न मद्दत गर्छ । यससँगै पवनामुक्तासन, नौकासनले शरीरबाट अनावश्यक बोसो घटाउन मद्दत गर्छ ।
शरीरको प्रकृति सबैको फरक-फरक हुन्छ । सबैजना योग भर पर्ने र सबै आसन सबैको लागि उपयोगी नहुने भएको कारण शरीरको अवस्थालाई मध्यनजर गरेर चिकित्सक र योग प्रशिक्षकसँग सल्लाह गरेर मात्र योग सुरु गर्न उपयुक्त हुने पौडेल बताउँछन् ।
पिसाबले कसरी मधुमेहको संकेत गर्छ ?
डा. भट्टराईका अनुसार मधुमेह पहिचान गर्ने ठूलो संकेतमा पिसाब पनि पर्छ । ‘मधुमेहमा रगतमा चिनीको मात्रा बढ्छ, यसले मिर्गौलामा धेरै दबाब दिन्छ र अतिरिक्त चिनीलाई पूर्ण रूपमा अवशोषित गर्न सक्दैनन् । जसकारण पिसाबको माध्यमबाट अतिरिक्त चिनी बाहिर निस्कन्छ, तर यस समयमा शरीरबाट धेरै मात्रामा पानी पनि सोस्छ । जसकारण पिसाब बढी निस्कन थाल्छ । यस्तो अवस्थामा धेरै तिर्खा लाग्दा पानीको मात्रा बढ्छ र बारम्बार पिसाब लाग्छ,’ उनी भन्छन् ।
राति मात्र होइन, दिउँसो पनि पटक–पटक पिसाब लाग्ने समस्या भएमा मधुमेह जाँच गराउन डा. भट्टराई सुझाउँछन् ।
मधुमेहसँग सम्बन्धित ५ भ्रमलाई डा. भारीले यसरी चिर्ने प्रयास गरेका छन् ।
भ्रम : चिनी धेरै खाएर मधुमेह हुन्छ ।
– गुलियो खानेकुरा अत्याधिक खाएर मधुमेह हुँदैन । बरु चिनी खाएर शरीरमा बोसोको मात्रा अनावश्यक बढ्न सक्छ । अत्याधिक बोसो बढ्नु भनेको मधुमेहको जोखिमा ९० प्रतिशत बढाउनु हो ।
भ्रम : सुगर फ्री खानेकुरा जति पनि खान सकिन्छ ।
– सुगर फ्री खानेकुरामा पनि कार्बोहाइड्रेट हुने हुँदा अत्याधिक खाँदा सुगर बढाउँछ ।
भ्रम : मधुमेह भएकालाई चोटपटक लागे निको हुन गाह्रो हुन्छ ।
– मधुमेह भएका अरुमा स्वस्थ व्यक्तिसरह नै चोटपटक लागेको छ भने औषधि उपचारपछि ठीक हुन्छ । तर लामो समयसम्म मधुमेह अत्याधिक उच्च छ भने घाउहरु निको हुन समय लाग्न सक्छ ।
भ्रम : मधुमेह भएपछि भात, आलु र चिनी खानुहुँदैन ।
– मधुमेह भएपछि भात, आलु र चिनी मात्र होइन । स्वस्थ व्यक्ति सरह सबै खानेकुरा खान मिल्छ तर टन्न खानु हुँदैन । पटक-पटक खाने तर कम खानु मधुमेह नियन्त्रण गर्ने सूत्र पनि हो ।
भ्रम : मधुमेह भएकाहरुमा कुनै किसिमको शल्यक्रिया गर्न मिल्दैन ।
– मधुमेह भएकाहरुमा पनि सामान्य व्यक्तिसरह नै शल्यक्रिया गर्न मिल्छ तर त्यसअघि मधुमेह नियन्त्रणमा राख्नुपर्छ ।
– यस समाचारको श्रोत : Online Khabar हो ।