कमेरो माटो र ढिकीमा कुटेको चिउरा

चाडपर्वको रमाइलो बालबालिकालाई जति सायदै अरूलाई होला । त्यसैले चाडबाड आएपछि म बाल्यकालको स्मृतिमा पुग्छु । ५/६ वर्षको उमेरमा दशैं–तिहार जस्ता चाडपर्व मनाउँदाको क्षण सम्झँदा साँच्चिकै आनन्द आउँछ ।

हामी सानो हुँदा र अहिले दशैं मान्ने तौरतरिकामा धेरै भिन्नता आइसकेको छ । सडक, बिजुली जस्ता विकासका पूर्वाधारको उपलब्धता, मानिसको आम्दानी वृद्धि र बढ्दो बसाइँसराइले चाडपर्वहरूलाई धेरै असर पारेको देखिन्छ ।

गोरखाको पहाडी गाउँमा हामीलाई दशैं सम्झाउने प्रमुख वस्तु थियो– चिउरा । त्यतिबेला घरमै धान भिजाउने, त्यसलाई सुकाउने, भुट्ने र ढिकीमा कुटेर चिउरा बनाउने चलन थियो । धान भुटेर चिउरा कुट्दाको बास्ना निकै मीठो हुन्थ्यो । गाउँमा त्यतिबेला चिउरा दुर्लभ खाद्यवस्तु थियो ।

चिउरा बनाउन अनदी धान रोपिन्थ्यो । धान भित्र्याउँदा यसलाई छुट्टै राखी दशैंको चिउरा र १५ पुसमा लट्टे खान प्रयोग गरिन्थ्यो । त्यसको अलावा आमाले दिदीहरू माइती आएर फर्किंदा कोसेलीको रूपमा अनदीकै सिराम्ला बनाएर पनि पठाउनुहुन्थ्यो । दशैंमा पीङ खेल्न जाँदा आमाले घिउ र चिनीमा मोलेर चिउरा दिनुहुन्थ्यो, खल्तीभरि हालेर खाँदै पीङ खेल्न जान्थ्यौं ।

दशैंको अर्को महत्वपूर्ण कुरा नयाँ लुगा हो । हामी बालबालिकालाई नयाँ लुगा नकिनी त दशैं आए जस्तै नहुने । छोराछोरीलाई वर्षमा एक जोर नयाँ लुगा दशैंका बेला किनिदिने चलन थियो । सानोमा दशैंमा नयाँ लुगा पाएर होला, अहिले पनि मलाई दशैंमा लुगा किन्न मन लाग्छ । नयाँ लुगामा विद्यालय पोशाकका रूपमा लगाइने आकाशे रङको सर्ट र नीलो फ्रक किनिदिने चलन थियो । गाउँमा बालीघरे प्रथामा सूचिकारहरूले लुगा सिलाइदिनुहुन्थ्यो ।

सूचिकारले कपडा र नापो लिएर जान्थे, दशैंका बेला उनीहरूले गाउँभरिका मानिसहरूको लुगा सिलाउनुपथ्र्यो । म प्रत्येक दिन स्कुल छुट्टी भएपछि सूचिकारको घरमा पुग्थें, नयाँ लुगा तयार भयो कि भन्ने आशामा । तर धेरै ढिलो मात्र तयार हुन्थ्यो नयाँ लुगा । त्यसरी कपडा सिलाएको कि नसिलाएको सोध्न जाने मेरो उमेरका धेरै बालबालिका हुन्थ्यौं ।
दशैंमा घर, आँगन, गोठ, बाटोघाटो सरसफाइ र रंगरोगन गरेर राम्रो बनाइन्थ्यो । घरको काम सघाउन सक्ने भएपछि म भाउजुको साथी बनेर रातो माटो, कमेरो लिन जान थालें । घर नजिकै रातो माटो पाइँदैनथ्यो, तर वर्ष दिनमा एक पटक घर त रंग्याउनै पर्‍यो भनेर गाउँका सबै जना पल्लो गाउँमा माटो लिन जान्थ्यौं ।

गाउँका सबै मानिसहरू छिमेकी गाउँमा माटो खन्न जाँदा पैसा लिन्छ रे, खन्न दिंदैन रे, बोरा खोसेर लैजान्छ रे, गार्ड बसेको छ रे भन्न्ने हल्ला चल्थ्यो । यद्यपि हामीले त्यस्तो भोग्नुपरेन ।

कमेरो लिन त झन् दुःख हुन्थ्यो । बूढीगण्डकी किनार आसपासमा कमेरो छ रे भन्ने सुनेपछि सानो कुटो र बोरा बोकेर जान्थ्यौं । माटो खनेर त्यसलाई ढुंगामा कुटेर नरम बनाएर घर ल्याइन्थ्यो ।

घरमा भुइँ र भित्ता पोत्न रातो माटो प्रयोग गरिन्थ्यो, घर राम्रो बनाउन भित्ता र भुइँहरू ३/४ पटक पोतिन्थ्यो । भित्ताको केही भागमा कमेरो र केहीमा कालो रङ लगाइन्थ्यो । साथीहरूबीच कसको घर राम्रो बनाउने भन्ने प्रतिस्पर्धा हुन्थ्यो । पोतेर सफा गरेको भित्तामा फूलको चित्र बनाएर विभिन्न रंग भर्थ्यो, यसलाई पुरेनी भनिन्थ्यो । यो काम पाका मानिसले गर्ने चलन थियो, हाम्रो घरमा दाइले गर्नुहुन्थ्यो । माटोे लिप्ने काम भने प्रायः महिलाहरूले गर्थे ।

अमला, हर्रो, बर्रो, बडहर, सालका बोक्रा जम्मा गरी रातभरि पकाएपछि कालो रंग बनाइन्थ्यो । यो निकै गजबको हुन्थ्यो, यो पुरेनीमा र झ्याल–ढोकामा दलिन्थ्यो । रातो माटो, कमेरो र कालो रंगले पोत्ने र पुरेनी भरेपछि घर निकै आकर्षक देखिन्थ्यो।

दशैंको अर्को सुन्दर पक्ष भनेको पीङ थियो । सानो छँदा अष्टमी, नवमीको दिनसम्म दाइ र बालाई पीङ बनाउन कर गर्थें । उहाँहरूले घरमा नै मेरो लागि पीङ हालिदिनुहुन्थ्यो । हाम्रो जस्तै सबै घरमा एउटा एउटा पीङ हुन्थ्यो । पालैपालो एकअर्काको घरमा जाने, पीङ खेल्ने, दशैं आयो भन्ने गीत भाका हालेर गाउने, कसको पीङ बलियो छ, कसको पीङ बढी मच्चिन्छ र कसको घरमा पहिले बनाएको भन्ने प्रतिस्पर्धा हुन्थ्यो ।

दशैंमा घर–आँगन मात्र होइन, गाउँ आउने मूल बाटो पनि सफा गर्ने चलन थियो । हामी ९÷१० कक्षामा पढ्दा एउटा बाल क्लब गठन गरेका थियौं । बाल क्लबका साथीहरूले दशैंमा बाटो सफा गर्ने जिम्मा लिन थाल्यौं ।

सानाले साना झारपात उखेल्ने, ठूलाहरूले सिंढीहरू मिलाउने, अनावश्यक ढुंगाहरू फाल्ने, खाल्डाखुल्डी पुर्ने काम गर्थे । अझ आफ्नो घर नजिकको बाटोलाई विशेष मिहिनेत गरेर सफा बनाउँथ्यौं ।

तिहारमा देउसी–भैलो खेलेर उठेको पैसा गाउँमा पीङ हाल्न खर्च गरिन्थ्यो । रोटे पीङ, पिर्के पीङ आदि हाल्नलाई हामी जान्दैनथ्यौं । जंगलबाट रूख काटेर काठ ल्याउनुपर्ने, पिर्का बनाउनुपर्ने भएकाले यसमा ज्याला दिएरै सिकर्मीहरू काममा लगाइन्थ्यो । तर लिंगे पीङ भने हामी आफ्नै सक्रियतामा हाल्थ्यौं ।

प्रत्येक घरबाट बाबियो उठाइन्थ्यो, लट्ठा बाट्ने सीप भएको मान्छेको घरमा जम्मा भइन्थ्यो, बाल क्लबका सबै सदस्य जम्मा भएर डोरी बाट्न सहयोग गरिन्थ्यो । बच्चाहरूको काममा बाबुआमाहरू पनि मिलेर सघाउँथे । पीङ हालेपछि मात्र दशैंको काम सकिएको जस्तो लाग्थ्यो ।

किसानका छोराछोरी भएकाले हामीले दशैंका बेला पनि काम गर्नुपथ्र्यो । दशैंमा खेतबारीको काम खासै हुँदैनथ्यो, तर बस्तुभाउलाई घाँस काट्ने, चराउने जस्ता काम हुन्थे ।
दशैंका लागि बारीमा घाँस साँचेर राखिन्थ्यो ।

यसले दशैंका बेला छिट्टै भारी पुर्‍याउन सजिलो हुन्थ्यो । बिहान एक भारी घाँस काटेर पीङ खेल्न जान्थ्यौं र बेलुका एक भारी घाँस काट्ने समय बाँकी राखेर घर आइन्थ्यो । दिनभरि पीङ खेल्ने, अरूलाई हल्लाइदिने, गफगाफ गर्ने, झण्डिमुकुट खेल्ने आदि गरिन्थ्यो ।

दशैं विशेषतः मासु खाने नै पर्व हो । मासुसँगै दही, दूध, केरा जस्ता परिकार पनि तयार पारिन्थ्यो । त्यसैले दशैं सुरु हुनुअघि नै केरा पकाउने चलन थियो । दशैंका लागि भनेर केरा बोटमै साँचेर राखिन्थ्यो । टीका लगाउन आउने पाहुनालाई दही केरा वा दूध केरा दिने चलन थियो ।

हिजोआज गाउँमा चिउरा कुट्ने चलन हराउँदै गयो । सडक सुविधाका कारण गाउँमा सजिलै चिउरा पाइन थाल्यो । दशैंको टीकाको दिन बिहान सबेरै उठेर एक भारी घाँस ल्याएर नुहाइधुवाइ गरी नयाँ कपडा लगाइन्थ्यो । त्यसपछि टीकाको पर्खाइमा बसिन्थ्यो । म र म जस्तै साना केटाकेटी गाउँटोलमा नयाँ कपडा देखाउँदै हिंड्थ्यौं ।

दशैंमा मान्यजनले ठूलो ठूलो स्वरमा आशिष दिनुहुन्थ्यो । तर आशिषको भन्दा दक्षिणाको महत्व हुन्थ्यो । बुबाआमा, काकाकाकीले कति पैसा दिनुभयो भनेर हिसाब गरिन्थ्यो । मामा घर गएर फर्किएपछि साथीहरूसँग कसको बढी दक्षिणा भनेर प्रतिस्पर्धा गरिन्थ्यो ।

२०७२ सालको भूकम्पले हाम्रा गाउँका सबैजसो घरहरू भत्किए । अहिले धेरैले सरकारी अनुदानमा थपथाप गरेर सिमेन्ट लगाएर घर बनाएका छन् । त्यहाँ रातो माटो र कमेरो लगाउनुपर्दैन । पहिले जस्तो ढिकीमा चिउरा कुट्ने, रातो, सेतो माटोले घर सिंगार्ने काम गर्नुपर्दैन । पहिले जस्तो गाउँमा बालबालिकाहरू पनि धेरै छैनन् ।

बच्चा र युवाहरू शहरमा र विदेशमा छन् । गाउँमा बुढाबुढी मात्र छन्, गाउँघर शून्य शून्य छ, घरघरमै सडक पुगेको छ, पैदल बाटो हेलाँमा परेको छ । गाउँमा सामाजिक काममा श्रमदान गर्ने चलन हराउँदै गएको छ ।

गाउँमा कपडा सिलाउने चलन हराउँदै गएको छ, सिलाए पनि बजारमा जानुपर्छ, अझ धेरैजसो बजारका तयारी लुगाहरू नै लगाउने चलन बढेको छ । दुई दशकअघिकै दशैं अहिले नै कथा जस्तो भइसकेको छ । यस अर्थमा हामी अहिलेका बालबालिका पहिलेका भन्दा धेरै भाग्यमानी रहेको ठान्छु ।

– यस समाचारको श्रोत : Online Khabar हो ।