विवाह पछि थर, फेर्न के को कर ?
समय गतिशील छ । यसको गतिशीलतासँगै धेरै कुरा हराउँदै छन् । नयाँ कुरा जन्मँदै छन् । हामी बच्चा हुँदा नसुनेका कति नयाँ संस्कारहरू थपिंदै छन् । यस्तै हामी र हाम्रा आमाहरूले भोगेका पुराना मान्यता र कुसंस्कार समयले पुर्दैछ । नयाँ मान्यता र संस्कारहरू उम्रँदै छन् ।
विवाहित महिलाले विवाह गरेर आफ्नो श्रीमान्को घरमा आएपछि जन्मसँगै जोडिएको आफ्नो थर छोड्छिन् र श्रीमान्को थर आफ्नो नाम पछाडि जोड्छिन् । यो कार्य गर्न कतिपय महिला उत्साहित भएको पनि देखिन्छ ।
विवाहको जतिसक्दो चाँडो आफ्नो नाममा श्रीमान्को थर जोडेर गर्वको महसुस गर्दछन् । कतिपय महिला नचाहँदा नचाहँदै पतिको फकाइमा परेर थर फेर्छन् । कतिले श्रीमान्को मन राख्न आफ्नोसँगै पतिको पनि थर जोड्छन् । कतिपय महिला आफ्नो विचारमा स्थिर रहन्छन् र थर फेर्दैनन् ।
आमाहरूको पालामा नागरिकता बन्ने समयभन्दा अगाडि नै विवाह भइसकेको हुन्थ्यो । उहाँहरूले थर के हो र थरको महत्त्व बुझ्ने समयमा श्रीमान्को घरमा हुने हुनाले श्रीमान्को थर आफ्नो हुन्थ्यो र नागरिकता पनि श्रीमान्कै थरबाट बन्थ्यो । विवाह अगाडि नै नागरिकता बनेको रहेछ भने नामसारी गर्नुपर्ने चलन थियो ।
अहिले समय बदलिएको छ । सोच बदलिएको छ । विवाहपछि नामसारी गर्ने चलन हटेको छ । कानुनले विवाहपछि नामसारी गर भन्दैन । श्रीमान्–श्रीमतीको सम्बन्धको प्रमाण विवाह दर्तालाई मान्छ । १६ वर्षमा आमा वा बुबाको थरबाट नागरिकता प्राप्त हुन्छ । विवाह बीस वर्षपछि मात्र गर्ने अधिकार दिन्छ ।
बीस वर्ष पूरा भएका महिलाले जन्मँदै जन्मदर्तामा प्राप्त गरेको थरको महत्व बुझिसकेका हुन्छन् । त्यही थरमा आफ्नो पहिचान बनाइसकेका हुन्छन् । विवाह गर्नु भनेको पहिचान गुमाउनु होइन जीवनसाथी खोज्नु हो भन्ने बुझेका हुन्छन् । त्यसैले श्रीमान्को थर जेसुकै भए पनि त्यसले असर पार्दैन ।
समीक्षा दाहाल
मण्डपमा पुरोहितले लाजा खसालेर गोत्र फेरे जस्तो कानुनले नागरिकतामा थर फेर भन्दैन । त्यसैले अधिकांश महिला आफ्नै थरमा रमाउन चाहन्छन् । तर, पुरुष अहम्को खोल ओढेको समाज सहजै यो स्वीकार्न चाहँदैन । अनि ललाई–फकाई, धम्क्याई–डराई श्रीमतीलाई थर फेराएरै छाड्ने प्रयास गर्छ ।
यसरी थर फेराउँदा श्रीमान्को अहम् बढ्ने बाहेक अरू केही फाइदा भने देखिंदैन । समाजमा पुरुषवादी सोचले ग्रस्त कतिपय महिला छन् जो श्रीमान्को खुट्टा ढोगेको र खुट्टा धोएको पानी खाएको फोटा र भिडियो पोस्ट्याएर आफूलाई कलियुगकी सती–सावित्री प्रमाणित गर्न चाहन्छन् ।
उनीहरू विवाह गरेर आफू हुनुको भाव र आफ्नो अस्तित्व सुम्पन हतारिन्छन् । सधैं, सधैं श्रीमान्कै नाममा जोडिएर बाँच्न चाहन्छन् । हतार हतार आफ्नो जन्मसिद्ध थर फेर्न लालायित हुन्छन् । विवाहको एक हप्ता बित्दा नबित्दै आफ्नो थर पछाडि श्रीमान्को थर जोड्न भ्याइसकेका हुन्छन् ।
कतिपयले यौवनिक आवेगमा आएर आफ्नो थर फेरे पनि चुच्चे ढुङ्गो उही टुङ्गो भने झैं पुनः आफ्नै थरमा आइपुगेको पनि पाइन्छ । श्रीमान् भनेको जीवनको गोरेटाको सहयात्री हो । गोरेटो बदलियो भने सहयात्रा टुट्न पनि सक्छ भन्ने यथार्थ भुलेर संसार नै यही हो भन्ने भ्रम महिलाले हटाउनु उपयुक्त हुन्छ ।
एक वर्ष अगाडि मेरै आफन्तकी छोरीको विवाह भएको थियो । एमए पास गरेकी, पढाइमा अब्बल, जागिरे हाम्री ती छोरीको प्रेम विवाह थियो । विवाहको केही दिनमा फेसबुक आइडीमा थर फेरेको देखें । लाग्यो कति हतार भएको रहेछ, नानीलाई आफ्नो थर धेरै नै भएको रहेछ ।
केही समयपछि त्यही आइडीमा दुईओटा थर झुन्ड्याएको देखें । अब आफ्नो पहिचानको याद आएछ भन्ने लाग्यो । वास्तविकतामा आइपुग्न केही समय पर्खनु पर्यो । नभन्दै उनको आईडीमा पुनः वास्तविक थर देखियो । यसलाई आवेग सिवाय अरू के भन्न सकिएला त ?
यस्ता रहर आउँछन् जान्छन् तर कतिपय महिलाले रहरले होइन करले थर फेरेको देखिन्छ । यो चाहिं सरासर अन्याय नै हो । विवाह पछि श्रीमान्लाई पासवर्ड दिनुपर्ने । उसैले श्रीमतीको मञ्जुरी विनै फ्रेन्ड लिस्ट काँटछाँट गरिदिने । पहिचान बनिसकेको उसको थर ललाई फकाई वा धम्क्याई तर्साई पूरै फेरिदिने, मान्दै नमाने आफ्नो थर थपेर भए पनि चित्त बुझाउने गरेको पाइन्छ ।
हामै्र गाउँकी एक चेलीले विवाहपछि तुरुन्तै थर फेरेको देखेर सोधेकी थिएँ– किन नानी तिमीले त यति चाँडै थर फेरिसकिछ्यौ त ! माइतीको थर मन परेकै थिएन कि कसो ? उनले भनिन्, ‘होइन दिदी मैले कहाँ फेर्या हो र उहाँले फेरिदिनुभएको । दुईवटा थर भएपछि विवाह भएकी केटी रहिछे भनेर कसैले जिस्क्याउने डर हुँदैन रे नि त ! विवाह भएको छ भनेर चिन्ने आधार बनाएको रे !’
मैले उनलाई प्रश्न गरें, ‘अनि तिम्रो श्रीमान्को चैं विवाह भएको चिन्ने आधार तिमीले के बनाइदियौ त ? उहाँको पनि थरमा तिम्रो थर मिसाउनुपथ्र्यो नि त !’ उनी भन्छिन्, ‘कहाँ दिदी उहाँहरूकै कुरा ठूला हुन्छन् । हामी उहाँहरूको घरमा आएपछि यही थर लेख्नुपर्छ भन्नुहुन्छ । श्रीमान्लाई आफ्नो थरमा श्रीमतीलाई जोड्न पाए पुरुषार्थ गरे झैं लाग्दोरहेछ ।’
केही समय अगाडि म एउटा मिडिया हाउसमा काम गर्थें । त्यतिबेला हामीसँगै काम गर्ने दिदी र दाइको भर्खरै प्रेम विवाह भएको थियो । तुरुन्त दिदीले थर फेरेको देखेर मैले जिस्क्याएँ । होइन दिदी तपाइँलाई त कहिले बिहे गरेर थर फेरुँ भन्ने पो भएको रहेछ त ? कति हतार हो ?
म बोल्दा बोल्दै काटेर दिदी चर्को स्वरमा बोल्नुभयो । उहाँले भन्नुभयो, ‘मैले होइन क्या यही दाइले हतार हतार फेरि दिएको, थर फेरेपछि अरूले जिस्क्याउँदैन् रे भन्नुहुन्छ । किन झगडा गर्नु भनेर म पनि चुप लागेकी ।’
दिदीले बोल्दा बोल्दै मलाई लक्षित गरेर दाइ पनि बोल्नुभयो । उहाँले भन्नुभयो, ‘हेरुँला नि तिमीले नफेरी बसेको । तिमीले त झन् विवाहकै दिन फेरिनौ भने मलाई भन्नु !’ विवाह पछि थर नफेरेको सुनाउन अहिलेसम्म दाइसँग भेट भएकै छैन । तर देखिरहनुभएको होला मैले आजसम्म थर फेर्या छैन ।
मेरो एकजना मित्र भन्थिन् कलेज पढ्दापढ्दै विवाह गरियो । विवाहपछि साथीहरूले श्रीमान्को थर जोडेर जिस्क्याउन थाले । मैले प्रतिवाद गरें । त्यसैबेला मेरै बुबाको उमेरका मेरा गुरुले मेरो समर्थन गर्दै भन्नुभएको कुरा मलाई सधैं खुब घत लाग्छ ।
उहाँले भन्नुभएको थियो, ‘यो श्रीमान्को थर भनेको त नक्कली जुँगा हो । मन परुन्जेल जोड्यो । मन नपरे निकालेर फालिदियो । त्यसैले केटी हो यो थर फेर्ने काम नगर है पछि श्रीमान्सँग कुरा मिलेन र छुट्टिनुपर्ने अवस्था आएमा कुन थर जोड्छौ ?’ मलाई पनि त्यो कुरा ठिक लाग्छ ।
नाताले काकी पर्ने मेरी एक जना आफन्त स्कुल पढाउनुहुन्छ । उहाँले अस्ति मात्र एउटा घटना सुनाउनुभयो । विद्यार्थीलाई शुभकामना पत्र बनाउन लगाएको त उनीहरूले मेरो नामको पछाडि श्रीमान्को थर पो लेखेर दिए ।
उहाँले भन्नुभयो, ‘म छक्क परें कसले भन्यो यो थर मेरो हो भनेर सोधेको तपाइँको छोराको थर त्यो भएपछि तपाइँको पनि त्यही त हुन्छ नि किन माइतीको थर लेख्नुभएको पो रे मलाई त ! आमा छोराको थर एउटै हुनुपर्दैन रे ! ल हेर्नुहोस् त जबरजस्ती ?’
यो पितृसत्तात्मक समाजको देन हो । बच्चामा समेत थर फेर्नै पर्ने रुढ मान्यताले जरो गाडेको छ । देश परिवर्तन गर्न समाज परिवर्तन गर्नुपर्छ । समाज परिवर्तन गर्न बालबालिकाको सोचलाई फराकिलो पार्नुपर्छ । विवाह गरेकी महिलाले थर फेर्न आवश्यक छैन ।
यहाँ आफ्नै थरबाट पहिचान बनाउन र चिनिन सकिने सत्यलाई महिलाले सर्वप्रथम आफ्ना सन्तानलाई बुझाउनुपर्छ । दुई अलग–अलग थरका केटा र केटी मिलेर परिवार बनेको हो भन्ने कुरा शिक्षकले विद्यार्थीलाई सिकाउनुपर्छ ।
यदि हामीले जन्मसिद्ध थर छोडेमा हामी घर न घाटको बन्न सक्छौं । श्रीमान्को थर गोरेटो मिलुन्जेलका लागि मात्र हो, गोरेटो अलग–अलग भएका दिन खोइ हाम्रो स्वतन्त्र अस्तित्व ? त्यो बेला अघि के के न पाएँ भनेर त्यागेको थर फेरि स्वीकार्न झञ्झट त छँदैछ, यसले स्वाभिमानमा पनि धक्का लाग्न सक्छ । त्यसैले आफ्नो जन्मसिद्ध थरलाई माइतीका थर ठान्दै श्रीमान्को थरलाई आफ्नो मान्ने बेलामा एक पटक गहिरिएर सोच्ने पो हो कि !
– यस समाचारको श्रोत : Online Khabar हो ।